(पारीत व्‍दारा श्रीमती वृषाली जागीरदार, मा.सदस्‍या)
01. उपरोक्‍त नमुद तक्रारदार श्री राहूल श्रीकृष्‍ण हटवार आणि श्री रविकांत श्रीकृष्‍ण हटवार यांनी प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा -1986 चे कलम 12 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 व क्रं-2 अनुक्रमे बियाणे निर्माता कंपनी व बियाणे विक्रेता यांचे विरुध्‍द धानाचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍या मुळे त्‍यांचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍यासाठी दाखल केलेली आहे.
02. तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-
उभय तक्रारदार हे व्‍यवसायाने शेतकरी असून ते उपरोक्‍त नमुद पत्‍तयावर राहतात. त्‍यांची एकत्रीत कुटूंबाची शेती मौजा बोरगाव (बु) तालुका जिल्‍हा भंडारा आहे. सदर शेतीचा भूमापन कं 361 असून क्षेत्रफळ2.26 हेक्‍टर आर आहे .तक्रारदारांना त्‍यांचे शेतीमध्‍ये सन-2018-2019 च्‍या खरीप हंगामात धान पिकाची लागवड करावयाची असल्‍याने त्‍यांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याशी संपर्क साधला असता त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनी निर्मित धानाचे बियाणे हे उत्‍तम प्रतीचे असल्‍याचे सांगितले.
तक्रारकर्ता श्री राहूल हटवार यांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे धानाचे बियाणे हे विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 राधा कृषी केंद्र बोरगाव (बु) तालुका जिल्‍हा भंडारा या बियाणे विक्रेता याचे कडून खरेदी केले त्‍याचा तपशिल खालील प्रमाणे आहे-
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचा तपशिल | सोना राजा गोल्‍ड लॉट क्रं 480/0 कंपनी सोनम |
बिल क्रमांक व दिनांक तसेच बिलाची रक्‍कम | बिल क्रमांक-74 दिनांक-28/06/2019 (एकूण 04 बॅग) प्रतीबॅग रुपये-650/- प्रमाणे 04 बॅग्‍स करीता बिलाची एकूण रक्‍कम रुपये-2600/- |
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचे वजन | प्रती बॅग 10 किलो वजन या प्रमाणे एकूण 04 बॅग बियाणे खरेदी केले. |
तक्रारदारांची त्‍यांचे शेतीची मशागत ट्रॅक्‍टर व मजुरांचे सहाय्याने केली. वरील प्रकारे बियाणे खरेदी केल्‍या नंतर तक्रारदारांनी शेतातील ठराविक भागात मातीची योग्‍य ती मशागत करुन मातीचे बेड तयार करुन त्‍यामध्‍ये सदर धान बियाण्‍याची लागवड (प-हे)त्‍यांचे शेतात 0.40 हेक्‍टर आर मध्‍ये दिनांक-02.07.2019 रोजी केली. त्‍यानंतर 20 ते 25 दिवसांनी शेतीची मशागत करुन व योग्‍य ते खत औषधीचा वापर करुन धानाचे प-हयांची पुर्नलागवड मजूरांचे सहाय्याने दिनांक-03.08.2019 पर्यंत केली. तक्रारदारांचे तक्रारी प्रमाणे त्‍यांनी जवळपास 02 एकर क्षेत्रात धान पिकाची लागवडकेली आणि त्‍यांना प-हया करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरीचा खर्च प्रती एकर रुपये-2000/- प्रमाणे रुपये-4000/- आला तर रोवणी करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरांचा खर्च प्रतीएकर रुपये-3000/- प्रमाणे रुपये-6000/- आला तसेच खत व औषधाचा खर्च प्रतीएकर रुपये-2000/- प्रमाणे रुपये-4000/- आला.
तक्रारदारांनी पुढे असे नमुद केले की, रोवणी केल्‍या नंतर पिकाची योग्‍य वाढ व्‍हावी म्‍हणून शेतीमध्‍ये मजूर लावून वेळेवेळी निंदन केले तसेच योग्‍यवेळी पिकाची वाढ व्‍हावी म्‍हणून खत वऔषधांचा वापर केला, निंदनासाठी दोन एकरचा खर्च रुपये-4000/- आणि औषध व खता करीता दोन एकरी खर्च रुपये-4000/- आला. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे शिफारसी प्रमाणे सदर पिकाचा उत्‍पादनाचा कालावधी हा 135 ते 140 दिवस एवढा असल्‍याचे सांगितले होते. माहे सप्‍टेंबरच्‍या शेवटच्‍या आठवडयात 75 ते 80 दिवस झाले असता धानाचे पिक 45 ते 50 टक्‍के कापणी करीता लागले, त्‍याच वेळी 35 ते 40 टक्‍के प्रमाणा मध्‍ये धानाचा निसवा झालेला दिसून आला व त्‍यावेळी 20 ते 25 टक्‍के गर्भावस्‍थेत असल्‍याचे दिसले . निसवा झालेला धान व गर्भावस्‍थेत असलेला धान कापणी वर येण्‍यास बराच कालावधी आहे त्‍यामुळे धानाची कापणी कशी करावी हा प्रश्‍न निर्माण झाला. म्‍हणजेच शेवटचे धान कापणीवर येई पर्यंत सुरुवातीचे परिपक्‍व झालेले व निसवा झालेले धान खाली गळून पडतील म्‍हणजेच 70 ते 80 टक्‍के उत्‍पादन कोणत्‍याही कामात येणार नाही, त्‍यामुळे बियाण्‍या मध्‍ये एकाच प्रकारचे जातीचे वाण नसून बियाण्‍या मध्‍ये वेगवेगळया प्रकारच्‍या वाणाची भेसळ करुन त्‍याची फसवणूक झाल्‍याचे लक्षात आले म्‍हणून त्‍याने खंड विकास अधिकारी, पंचायत समिती, पवनी, जिल्‍हा भंडारा यांचे कडे मौखीक तक्रार केली असता त्‍यांनी तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीकडे तक्रार करण्‍यास सांगितले असता तक्रारकर्त्‍याने सदर समितीकडे दिनांक-03.10.2019 रोजी लेखी तक्रार केली. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारदारांचे शेता मध्‍ये दिनांक-30.10.2019 रोजी प्रत्‍यक्ष भेट देऊन पाहणी केली. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीचे वेळी समिती मध्‍ये उपविभागीय अधिकारी श्री मिलींद रत्‍नाकर लाड, महाबिज अकोला यांचे प्रतिनिधी श्री ए.डी. चौधरी, तालुका कृषी अधिकारी श्री कोटांगले, कृषी अधिकारी, पंचायत समिती साकोली येथील श्री व्‍ही.एम. चौधरी यांचा समावेश होता व त्‍यांनी सदर अहवालावर सहया केलेल्‍या आहेत.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने आपल्‍या अहवाला मध्‍ये पुढील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला- मुख्‍य भात पिक लागवड केलेल्‍या प्रक्षेत्राची पाहणी केली असता पिक हे कंपनीच्‍या शिफारसी नुसार दिलेल्‍या कालावधी पेक्षा लवकर परिपक्‍व झाल्‍यामुळे पाणी व ईतर जनावरां मुळे पिकाचे 27 ते 30 टक्‍के नुकसान झालेले आढळते. तसेच अवेळी येणा-या पिकाचे नुकसान होण्‍याची शक्‍यता नाकारता येत नाही. अशाप्रकारे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांनी भेसळयुक्‍त बियाण्‍याची विक्री करुन तक्रारदारांची फसवणूक केली आणि अनुचित व्‍यापारी प्रथेचा अवलंब केला त्‍यामुळे तक्रारदारांना शारिरीक व मानसिक त्रास सहन करावा लागत आहे. तक्रारदारांनी पुढे असे नमुद केले की, धानाचे एकरी 25 क्विंटल अपेक्षीत उत्‍पादन येते या प्रमाणे दोन एकरासाठी 50 क्विंटल धानाचे उत्‍पादन अपेक्षीत होते परंतु 70 टक्‍के धान पिकाचे नुकसान झाल्‍यामुळे दोन एकरासाठी 35 क्विंटल धानाचे नुकसान झालेले आहे. धानास प्रतीक्विंटल दर रुपये-3000/- प्रमाणे 35 क्विंटलसाठी त्‍यांचे रुपये-1,05,000/- चे नुकसान झालेले आहे. तसेच प-हया करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरांचा खर्च एकरी रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-4000/- पैकी 70 टक्‍के रुपये-2800/- तसेच खत व औषधांचा खर्च एकरी रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-4000/- पैकी70 टक्‍के रुपये-2800/- त्‍याच बरोबर रोवणी करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरांचा खर्च एकरी रुपये-3000/- प्रमाणे एकूण रुपये-6000/- पैकी 70 टक्‍के रुपये-4200/- तसेच निंदना करीता मजूरांचा खर्च एकरी रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-4000/- पैकी 70 टक्‍के रुपये-2800/- तसेच औषध व खता करीता खर्च एकरी रुपये-6000/- प्रमाणे एकूण रुपये-12000/- पैकी70 टक्‍के रुपये-8400/- असे मिळून एकूण रुपये-1,27,820/- चे नुकसान झालेले आहे. या शिवाय तक्रारदारांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-25,000/- विरुध्‍दपक्षा कडून मिळण्‍यास ते पात्र आहेत. म्‍हणून शेवटी तक्रारदारांनी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल करुन त्‍याव्‍दारे विरुध्‍दपक्षा विरुध्‍द खालील प्रमाणे मागण्‍या केल्‍यात-
1. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 अनुक्रमे बियाणे निर्माताकंपनी आणि बियाणे विक्रेता यांनी तक्रारदारांना भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केल्‍यामुळे अपेक्षीत पिकाचे झालेल्‍या नुकसानी बाबत भरपाई रक्‍कम म्‍हणून रुपये-1,27,820/- एवढी रक्‍कम तसेच शारिरीक व मानसिक त्रासा बाबत रुपये-25,000/- अशा रकमा आदेशाचे तारखे पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो 18 टक्‍के व्‍याजासह देण्‍याचे विरुध्‍दपक्षांना आदेशित व्‍हावे.
2. प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांचे कडून देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
3. या शिवाय योग्‍य ती दाद त्‍यांचे बाजूने मंजूर करण्‍यात यावी.
03. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यांनी आपले एकत्रीत लेखी उत्‍तर जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल केले. त्‍यांनी लेखी उत्‍तरा मध्‍ये असे नमुद केले की, तक्रारदार हे एकत्रीत कुटूंबात राहतात हे म्‍हणणे अमान्‍य केले. तसेच तक्रारदारांची मौजा बोरगाव (बुज.) येथे गट कं 361 आराजी 2.26 हेक्‍टर आर शेत जमीन आहे हे म्‍हणणे खोटे असून या उलट तक्रारकर्त्‍याचे नावे मौजा बोरगाव(बुज.) येथे गट क्रं 312/2 आराजी 0.80 हेक्‍टर आर तसेच गट क्रं 273/2/1 आराजी 1.94 हेक्‍टर आर शेती आहे परंतु तक्रारदारांनी न्‍यायालयाची दिशाभूल करुन उर्वरीत शेती तक्रारी मध्‍ये नमुद केलेली नाही. तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित धानाचे सोनराजा गोल्‍ड बियाणे विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍या कडून दिनांक-28.06.2019 रोजी बिल क्रं74 प्रमाणे 40 किलोग्रॅम, प्रती किलो रुपये-65/- प्रमाणेखरेदीकेल्‍याची बाब मान्‍यकेली. तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍या कडून खरेदी केलेलेबियाणे नेमके कोणत्‍या शेतात पेरले ही बाब लपविण्‍यासाठी संपूर्ण शेताची माहिती तक्रारीतनमुद केलेली नाही. तक्रारकर्त्‍याने बियाण्‍याचा नमुना सांभाळूनठेवलेला नाही त्‍यामुळे तालुका तक्रार निवारण समितीच्‍या सदस्‍यांनी दिनांक-30.10.2019 रोजी प्रत्‍यक्ष मोक्‍यावर जाऊन पाहणी केलेले धानाचे पिक हे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीव्‍दारे निर्मीत आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍या कडून खरेदी केलेलेच बियाणे होते ही बाब सिध्‍द होत नाही. विरुध्‍दपक्ष क्रं1 कंपनीव्‍दारे निर्मितच बियाण्‍याची लागवड केलेले शेत होते ही बाब बियाण्‍याच्‍या सॅम्‍पल/ नमुन्‍या अभावी सिध्‍द होत नाही. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित धान पिकाचा कालावधी हा 135 ते 140 दिवस एवढा आहे ही बाब खरी आहे. तक्रारदार यांनी तक्रारी मध्‍ये नमुद केल्‍या प्रमाणे धानाची पेरणी करण्‍यासाठी केलेला खर्च ,तसेच पुर्नलागवडीसाठी केलेला खर्च आणि निंदन, औषधी व खतांवर नमुद केलेला खर्च अमान्‍य असल्‍याचे नमुद केले. तक्रारदारांचे 70 टक्‍के पिकाचे नुकसान झाल्‍याची बाब नाकबुल केली. तक्रारदारांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित बियाणेच शेतामध्‍ये पेरले आणि त्‍याच पिकाची पाहणी तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने केली या बाबत कोणतेही प्रमाणपत्र कृषी विभागा कडून घेतलेले नाही. तालुका तक्रार निवारण समितीचे सर्व सदस्‍य हे कृषी क्षेत्रातील तज्ञ असताना त्‍यांनी तक्रारकर्त्‍याचे शेताचे पाहणीचे वेळी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचेच बियाणे शेतात पेरल्‍या बाबत बियाण्‍याचे सॅम्‍पलची मागणी तसेच धानाच्‍या बॅग वरील रसीद मागितली नाही. तक्रारकर्त्‍याने त्‍याच्‍या मालकीच्‍या संपूर्ण गट क्रमांक असलेल्‍या शेता मध्‍ये पेरणी करीता वापरलेले धान कोणत्‍या जातीचे व किती दिवसाचे व कोणा कडून खरेदी केले होते या बद्दल कोणताही खुलासा समितीचे पाहणीचे वेळी केला नाही किंवा जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष पुराव्‍यानिशी दस्‍तऐवज दाखल केलेले नाहीत. तक्रारकर्त्‍याने तसेच तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने आपल्‍या अहवालात धानाचे झालेले नुकसान हे जनावरामुळे झाल्‍याचे नमुद केलेले आहे आणि जनावरामुळे झालेल्‍या नुकसानीस विरुध्‍दपक्ष जबाबदार राहू शकत नाही. तक्रारदारांची तक्रार खोटी व बनावट असून त्‍यांनी तक्रारीमधून केलेल्‍या संपूर्ण मागण्‍या या अमान्‍य करण्‍यात येतात.सबब तक्रारदारांची तक्रार खर्चासह खारीज करण्‍याची विनंती विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव विरुध्‍दपक्ष क्रं2 बियाणे विक्रेत्‍या व्‍दारे करण्‍यात आली.
05. तक्रारदारांची तक्रार, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यांचे एकत्रीत लेख उत्‍तर तसेच उभय पक्षां तर्फे दाखल शपथे वरील पुरावे तसेच दाखल केलेले दस्‍तऐवज ईत्‍यादीचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. प्रस्‍तुत तक्रारी मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 तर्फे वकील श्री एस.एस. चौहान यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला. प्रकरणातील अभिलेखा वरुन तसेच विरुध्‍दपक्षाचे अधिवक्‍ता यांनी केलेल्‍या मौखीक युक्‍तीवादा वरुन जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर तक्रारीचे न्‍यायनिवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात-
अक्रं | मुद्दा | उत्‍तर |
1 | तक्रारकर्ता श्री राहूल हटवार यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनी निर्मित भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केली आहे काय ? | -होय- |
2 | भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहे काय? | -होय- |
3 | काय आदेश? | अंतिम आदेशा नुसार |
:: निष्‍कर्ष ::
मुद्दा क्रं 1 बाबत
06. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपल्‍या लेखी उत्‍तरा मधून तक्रारकर्त्‍याची संपूर्ण तक्रार व त्‍यामधील विधाने, विरुध्‍दपक्षा विरुध्‍द केलेल्‍या मागण्‍या या नाकबुल केलेल्‍या आहेत. तसेच विरुध्‍दपक्षांनी लेखी उत्‍तरातून काही आक्षेप घेतलेले आहेत. तक्रारदारांचे तक्रारी प्रमाणे त्‍यांची एकत्रीत कुटूंबातील मौजा बोरगाव (बुज.) येथे गट कं 361 आराजी 2.26 हेक्‍टर आर शेत जमीन आहे परंतु या शिवाय सुध्‍दा तक्रारदारांचे नावे मौजा बोरगाव(बुज.) येथे गट क्रं 312/2 आराजी 0.80 हेक्‍टर आर तसेच गट क्रं 273/2/1 आराजी 1.94 हेक्‍टर आर शेती आहे परंतु तक्रारदारांनी न्‍यायालयाची दिशाभूल करुन उर्वरीत शेती तक्रारी मध्‍ये नमुद केलेली नाही. या संदर्भात विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांनी सात बारा उता-याच्‍या प्रती अभिलेखावर दाखल केलेल्‍या आहेत, त्‍यानुसार मौजा बोरगाव बु. तालुका जिल्‍हा भंडारा येथील भूमापनक्रं 273/2/1 क्षेत्रफह 1.94 हेक्‍टर आर मध्‍ये हटवार कुटूंबातील एकूण 10 सदस्‍य असून त्‍यामध्‍येदोन्‍ही तक्रारदारांची नावे नमुद असून सन-2019-2020 चे खरीप हंगामात धान पिक घेतल्‍याचे नमुद आहे. तसेच भूमापन क्रं 312/2 क्षेत्रफळ 0.80 हेक्‍टर आर मध्‍ये सुध्‍दा हटवार कुटूंबातील एकूण 10 सदस्‍य असून त्‍यामध्‍ये दोन्‍ही तक्रारदारांची नावे नमुद असून सन-2019-2020 चे खरीप हंगामात धान पिक घेतल्‍याचे नमुद आहे. त्‍याच बरोबर भूमापन क्रं 361 आराजी 2.26 हेक्‍टर आर शेती मध्‍ये सुध्‍दा हटवार कुटूंबातील 11 सदस्‍यांची नावे असून त्‍यामध्‍ये दोन्‍ही तक्रारदारांची नावे नमुद असून सन 2019-2020 च्‍या खरीप हंगामात धान पिक घेतल्‍याचे नमुदआहे. यावरुन विरुध्‍दपक्षांचे अधिवक्‍ता श्री एस.एस. चौहान यांचा मौखीक युक्‍तीवाद असा आहे की, तक्रारदारांचे एकत्रीत कुटूबा जवळ तीन ठिकाणी वेगवेगळे भूमापन क्रमांकाचे शेत आहे आणि तक्रारदारांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मीत व विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 व्‍दारे विक्री केलेले धानाचे बियाणे हे नेमके भूमापन क्रं 361 क्षेत्रफळ आराजी 2.26 हेक्‍टर या शेता मधील काही भागात पेरले कि उर्वरीत नमुद केलेल्‍या दोन भूमापन क्रमांक असलेल्‍या शेतात पेरले याचा उलगडा होत नाही तसेच विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांचे अधिवक्‍ता श्री एस.एस. चौहान यांचा असाही आक्षेप आहे की, तक्रारदारांनी त्‍यांचे तीन्‍ही भूमापन क्रमांक असलेल्‍या शेती मध्‍ये धानाचेच बियाणे पेरले होते आणि त्‍यांनी तक्रारी मधून भूमापन क्रं 361 क्षेत्रफळ आराजी 2.26 हेक्‍टर याच शेतीचा उल्‍लेख केला, त्‍यांचे मालकीचे उर्वरीत दोन शेतींचा व त्‍यांचे भूमापन क्रमांकाचा उल्‍लेख तक्रारीतून केलेला नाही. तसेच तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे पाहणीचे वेळी तक्रारदारांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीव्‍दारे निर्मीत आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 व्‍दारे विक्री केलेल्‍या धान बियाण्‍याचे सॅम्‍पलचे नमुने समितीला पाहणीचे वेळी उपलब्‍ध करुन दिले नाही. ईतकेच नव्‍हे तर बियाण्‍याच्‍या पिशव्‍यांचे लेबल सुध्‍दा उपलब्‍ध करुन दिलेले नाही. अशा परिस्थिती मध्‍ये तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रारनिवारण समितीने पाहिलेल्‍या भूमापन क्रं 361 शेता मधील धानाचे पिक हे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे होते ही बाब पुराव्‍यानिशी सिध्‍द होत नाही त्‍यामुळे तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचा अहवाल हा विरुध्‍दपक्षांवर बंधनकारक नाही. तसेच तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने आपल्‍या अहवालात धानाचे झालेले नुकसान हे जनावरामुळे झाल्‍याचे नमुद केलेले आहे आणि जनावरामुळे झालेल्‍या नुकसानीस विरुध्‍दपक्ष जबाबदार राहू शकत नाही.
जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीच्‍या क्षेत्रीय भेटीचा अहवाल व पंचनामा याचे अवलोकन करण्‍यात आले. सदर समितीचे अहवाला मध्‍ये तक्रारदार शेतकरी श्रीराहूल श्रीकृष्‍ण हटवार याचे मौजा बोरगाव (बु) तालुका जिल्‍हा भंडारा येथील शेतीची पाहणी दिनांक-11.10.2019 रोजी केल्‍याचे तसेच तक्रार ही सोनम सिडसचे वाण सोनाराजा गोल्‍ड मुदतपूर्व निसवणे बाबत असल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. विक्रेत्‍याचे नाव या स्‍तंभासमोर विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 राधा कृषी केंद्र बोरगाव(बु) नमुद आहे तर उत्‍पादक कंपनीचे स्‍तंभा समोर सोनम सिडस टेक्‍नॉलॉजीस प्रायव्‍हेट लिमिटेड हैद्राबाद असे नमुद केलेले आहे . खरेदी केलेले बियाणे 10 किलो वजनाचे 04 पॉकीट तसेच शेतक-या कडे बियाण्‍याचे बिल व माहितीपत्रक असल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे शेतीचा सर्व्‍हे क्रं 362 नमुद असून लागवड क्षेत्र् 0.40 हेक्‍टर आर आणि बाधीत क्षेत्र 0.40 हेक्‍टर आर नमुद केलेले आहे. त्‍याचबरोबर पेरणीची पध्‍दत भात बियाणे टोकून नमुद केलेले असून पेरणीचा दिनांक-02.07.2019 आणि पुर्नलागवड दिनांक-03.08.2019 नमुद आहे. पिकास खत दिल्‍याचा तपशिल नमुद असून एक वेळा निंदन केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद केलेले आहे. प्रत्‍यक्ष पेरणी 28.06.2019 आणि पेरणी 02.07.2019 नमुद आहे. अहवाला मध्‍ये तक्रारदार शेतकरी श्री राहूल श्रीकृष्‍ण हटवार याची साक्ष्‍ असून त्‍याने शेत गट क्रं 361 क्षेत्र 0.40 हेक्‍टर आर क्षेत्रावर विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 राधा कृषी केंद्र बोरगाव बु आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 सोनम सिडस टेक्‍नालॉजीस निमि篃ఀत सोना राजा गोल्‍ड 40 किलोग्रॅम बियाणे पेरल्‍याचे नमुद केलेले असून खाली सही केलेली आहे. या शिवाय सदर तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवालावर विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विकेता राधाकृषी केंद्र बोरगाव बु श्री तुलशीदास उरकुडे याची स्‍वाक्षरी असून त्‍याने तक्रारकर्ता श्री राहूल श्रीकृष्‍ण हटवार यास बिल क्रमांक-74 प्रमाणे दिनांक-28.06.2019 रोजी कंपनीचे सिलंबंद बियाण्‍याची विक्री केल्‍याची बाब मान्‍य करुन अहवालावर स्‍वाक्षरी केलेली आहे. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे असे मत आहे की, ज्‍याअर्थी, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता याची समितीचे अहवालावर स्‍वाक्षरी आहे, त्‍याअर्थी, समितीचे मोका पाहणी बाबत विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला सुध्‍दा माहिती झाली असेल परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार समीतीचे प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी उपस्थित झाले नाही वा समीती समोर कोणतीही बाजू मांडलेली नाही. सदर समितीचे अहवालावर उपविभागीय कृषी अधिकारी,भंडारा श्री मिलींद रत्‍नाकर लाड, तालुका कृषी अध्किारी, श्री कोटांगले, कृषी विज्ञान केंद्र साकोली यांचे प्रतिनिधी, महाबीज अकोला यांचे प्रतीनिधी श्रीए.डी. चौधरी, कृषी अधिकारी पंचायत समिती तथा सदस्‍य सचीव श्री व्‍ही.एन. चौधरी, विक्रेता प्रतिनिधी श्री विलास दिवटे, तक्रारकर्ता शेतकरी यांच्‍या स्‍वाक्ष-या असल्‍याचे दिसून येते. फक्‍त पंजाबराव कृषी विद्दापिठ यांचे शास्‍त्रज्ञ व विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निमाता कंपनीचे प्रतिनिधीची स्‍वाक्षरी नाही. सदर समितीचे अहवालावरुन असे दिसून येते की, या मधील अहवालावर शासनाचे कृषी विभागातील तज्ञांचीच स्‍वाक्षरी नसून शासना व्‍यतिरिक्‍त बाहेरील कृषी यंत्रणा जसे कृषी विज्ञान केंद्र साकोली यांचे प्रतिनिधी तसेच महाराष्‍ट राज्‍य बियाणे महामंडळाचे प्रतिनिधी यांच्‍या देखील स्‍वाक्ष-या आहेत. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समिती मधील बहुतांश सदस्‍यांच्‍या अहवालावर स्‍वाक्ष-या आहेत. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्ता श्रीराहूल श्रीकृष्‍ण हटवार याचे शेतात लागवड केलेल्‍या धान पिकाची पाहणी दिनांक-11.10.2019 रोजी करुन आपला विस्‍तृत अहवाल दिलेला आहे, ज्‍यामध्‍ये बियाणे विक्रेत्‍याचे नाव, खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचा तपशिल, विक्रेत्‍याने दिलेल्‍या बिलाचा क्रमांक व बिल दिनांक,खरेदीकेलेले वाण, उत्‍पादक कंपनीचे नाव नमुद केलेले आहे, त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने तक्रारकर्त्‍याने खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍या बाबतचा तपशिल जो अमान्‍य केला त्‍यामध्‍ये काहीही तथ्‍य दिसून येत नाही.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन ही बाब सिध्‍द होते की, तक्रारकर्ता श्री राहूल श्रीकृष्‍ण हटवार याने बोरगाव बु तालुका जिल्‍हा भंडारा येथील भूमापन क्रं 361 मध्‍ये 0.40 हेकटर आर क्षेत्रात विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे धान बियाण्‍याची लागवड केली होती. यावरुन ही बाब सुध्‍दा दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मीत बियाण्‍याची लागवड तक्रारकर्त्‍याने 40 आर क्षेत्रात म्‍हणजे एक एकर मध्‍ये केलेली आहे. तसेच तक्रारकर्त्‍याने तालुकास्‍तरीय बियाणे समितीचे अहवाला मध्‍ये साक्ष देताना त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे धानाचे बियाणे हे भूमापन क्रं 361 याचे एकूण क्षेत्रफळ सात बारा उता-या प्रमाणे जरी 2.26 हेक्‍टर. आर असले तरी सदर शेतातील 0.40 हेक्‍टर आर मध्‍ये म्‍हणजे एक एकर मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं1 निर्माता कंपनीचे बियाणे पेरल्‍याची बाब तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेता यांचे साक्षीवरुन तसेच तालुकास्‍तरीय तक्रार समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली आहे. अशी स्थिती व पुरावा असताना तक्रारदारांनी मात्र त्‍यांचे तक्रारी मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व्‍दारा निर्मीत आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍याने विक्री केलेले धानाचे बियाणे हे सदर भूमापन क्रं 361 मध्‍ये दोन एकर शेता मध्‍ये पेरले असल्‍याचे आणि एकूण दोन एकर करीता तक्रारीतून मागणी केल्‍याचे दिसून येते परंतु सदर बियाणे हे दोन एकर क्षेत्रा मध्‍ये पेरले असल्‍या बाबत योग्‍य असा पुरावा आलेला नाही तर बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन वादातील बियाणे पेरणी केलेले व बाधीत क्षेत्र हे 0.40 हेक्‍टर आर म्‍हणजे एक एकर दर्शविले असल्‍याने आम्‍ही फक्‍त एक एकर लागवड असलेल्‍या धानाचे नुकसानी बाबत विचार करणार आहोत.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने अहवाला मध्‍ये खालील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला-
मुख्‍य भात पिक लागवड केलेल्‍या मे. सोनम सिडस टेक्‍नालॉजीस प्रायव्‍हेट लिमिटेड हैद्राबाद कंपनीचे वाण सोना गोल्‍ड प्रक्षेत्रा मध्‍ये पाहणी केली असता मुख्‍य भात पिक पूर्णतः निसवलेल्‍या अवस्‍थेत आढळले.दाणा ठोकळ, लांब पूर्ण परिपक्‍व अवस्‍थेत आढळले. सदर पिक आज पाहणीच्‍या दिवशी 99-100 दिवस पूर्ण झालेले आहे. कंपनीच्‍या माहितीपत्रकात सदर वाणाचा कलावधी 135-140 दिवसाचा दिलेला आहे. पाहणीचे दिवसा पासून 15-16 दिवसानंतर सदर पिक कापणीसाठी परिपूर्ण होण्‍याची शक्‍यता होती. त्‍यामुळे पिक हे
लवकर कापणीस आल्‍यामुळे जंगली प्राण्‍यामुळे पिकाची नासाडी झाल्‍याचे दिसून आले तसेच अवकाळी पावसामुळे पिकाचे नुकसान होण्‍याची शक्‍यता नाकारता येत नाही असे नमुद केलेले आहे. पिक हे कंपनीच्‍या शिफारसी नुसार दिलेल्‍या कालावधी पेक्षा लवकर परिपक्‍व झाल्‍यामुळे प्राणी व ईतर जनावरा मुळे पिकाचे 20 ते 30 टक्‍के नुकसान झालेले आढळते. तसेच अवेळी येणा-या पावसामुळे पिकाचे नुकसान होण्‍याची शक्‍यता नाकारता येत नाही.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 अनुक्रमे बियाणे निर्माता कंपनी व विक्रेता यांचे उत्‍तरा मध्‍ये असेही नमुद केलेले आहे की, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवालामध्‍ये जनावरामुळे पिकाचे नुकसान झाल्‍याचे नमुद केलेले आहे आणि त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष हे नुकसान भरपाई देण्‍यास जबाबदार नाहीत. या आक्षेपाचे संदर्भात जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे स्‍पष्‍ट करण्‍यात येतेकी, तालुकास्‍तरीय निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे कंपनीने वाणाचा कालावधी हा 135 ते 140 दिवसांचा दिलेला असताना पाहणीचे दिवशी 99-100 दिवस पूर्णझालेले असताना पिक हे लवकर कापणीस आल्‍यामुळे प्राणी/जनावरा मुळे पिकाचीनासाडी झाल्‍याचे दिसून आलेअसे नमुद आहे. याचाअर्थ असा होतो की, वादातील धान पिक हे पूर्वी पासून परिपक्‍व झाल्‍यामुळे जंगली प्राण्‍यामुळे पिकाची नासाडी झाल्‍याचा उल्‍लेख आहे,यावरुन ही बाब स्‍पष्‍ट आहे की, दिलेल्‍या कालावधीपेक्षालवकर पिक परिपक्‍व झाल्‍यामुळे धान पिकाची नासाडी झालेली आहे त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्षांचे सदर आक्षेपात कोणतेही तथ्‍य जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही.
सदर शासना मार्फत गठीत केलेल्‍या समीती मध्‍ये कृषी क्षेत्रातील तज्ञ व्‍यक्‍तींचा समावेश असून तसेच कृषी क्षेत्रातील बाहेरील निःपक्ष कृषी तज्ञांच्‍या देखील अहवालावर सहया आहेत त्‍यामुळे त्‍यांनी दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास दाखविण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही त्‍यामुळे समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित सोना राजा गोल्‍ड धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे विक्री केल्‍याची बाब सिध्‍द होते करीता मुद्दा क्रं 1 चे उत्‍तर आम्‍ही “होकारार्थी” नोंदवित आहोत.
07. दुसरी महत्‍वाची बाब अशी आहे की, विरुदपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी उत्‍तरा मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याने लागवड केलेल्‍या सोना गोल्‍ड राजा धानाच्‍या वाणाच्‍या लागवडी संबधात जर-तरचे आरोप केलेले आहेत परंतु हे सर्व आरोप तक्रारकर्त्‍याचे शेताची विरुध्‍दपक्ष क्रं1 कंपनीने कोणतीही प्रत्‍यक्ष पाहणी न करता केलेले आहेत त्‍या संबधाने कोणताही सक्षम पुरावा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने दाखल केलेला नाही. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये मुद्दा क्रं 3 मध्‍ये योग्‍य मशागत केल्‍याचे तसेच मुद्दा क्रं 6 मध्‍ये बोअरवेल व्‍दारे सिंचनाची व्‍यवस्‍था केल्‍याचे नमुद आहे.मुद्दा क्रं 7मध्‍ये पिकास दिलेल्‍या खताचा तपशिल नमुद आहे. सदर अहवाला मध्‍ये पेरणी पुर्नलागवड पध्‍दतीने योग्‍य अंतर ठेवून केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. समितीचे अहवालामध्‍ये तक्रारकर्त्‍याने स्‍वतः साक्ष दिलेली आहे. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 श्री तुलसीदास उरकुडे या बियाणे विक्रेता याने तक्रारकर्त्‍याला बिल क्रं 74 दिनांक-28.06.2019 अनुसार बियाणे विक्री केल्‍याचे अहवालात मान्‍य केलेले आहे. सदर समितीचे अहवाला वर तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यांच्‍या स्‍वाक्ष-या आहेत.
08. तक्रारकर्त्‍याचे वकीलांनी तक्रारीतील युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ खालील नमुद मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली-
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Kanta Kantha Rao- Verus-Y.Surya Narayana” (2017) CJ 619 (N.C.)- Revision Petition Nos.1008,1009 and 1010 of 2017 Decided on 03-05-2007
Petitioner had never filed any objections to report of Scientist nor did not file any application under Section 13 (1) (c) requesting for sample seeds to be sent to appropriate laboratory for testing. Petitioner could have sent sample for testing to laboratory which it had failed to do so. Revision Petitions dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Dharam Pal & Sons- Verus-Som Prakash” (2014) CJ 666 (N.C.)- Revision Petition No.-4672 of 2012 Decided on 08-05-2014
We have perused the evidence on record, the report submitted by the Committee constituted by the Deputy Director, Agriculture, Sirsa. Thus, as per the report, it is clear that the Complainant had sufferd his paddy crop, to the extent of 50%, on account of substandard quality of seeds sold to him by the Ops. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ National Seeds Corporation Ltd.- Verus-Abdul Azia Fakir Mohd. Inamdar & Another” (2009) CJ 518 (N.C.)- Revision Petition No.-1227 of 2004 Decided on 19-01-2009
In view of report of District Seeds Complaint Enquiry Committee seeds supplied to complainant were defective and a wrong representation had been made to complainant that seeds were certified and were having 85% germination capacity. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Maharashtra State Seeds Corporation Ltd.- Verus-Arvind Bajirao Borkar &Others” (2014) CJ 35 (N.C.)- Revision Petition No.-1412 of 2013 Decided on 06-09-2013
There is nothing on record to show that at the time of preparation of Panchanama made by District Seeds Complaint Enquiry Committee, representative of petitioners ever objected to same. As per Panchanama 50% of seeds were infected.
*****
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Western Agri Seeds Pvt.Ltd. & Others -Verus-K. Murlidhar Reddy & Others” (2015)CJ 920(NC)
या व्‍यतिरिक्‍त जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे खालील नमुद मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचे व मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर भिस्‍त ठेवण्‍यात येत आहे-
- Hon’ble Supreme Court of India- H.N.S.Shastry- Verus-“Asstt. Director Agriculture” (2004 (4) Mh.L.J.- (Page No.-838 to 841) Civil Appeal No. 2253 of 1999 decided on 06-05-2004
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने असे नमुद केलेले आहे की, Under Section 14(1) of the Consumer Protection Act, 1986, if the District Forum is satisfied that the goods complained against suffer from any defect, it could grant reliefs which include return of the price of the paddy and also compensation to the consumer for any loss suffered. Granting of relief to the consumer does not depend upon whether he should have made alternative arrangement. In the present case, it was enough for the appellant to establish that the paddy seeds supplied by the respondent were defective.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा तक्रारकर्त्‍याने विकत घेतलेले सोना राजा गोल्‍ड जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Indian Farmers Fertilizers Co-operative Ltd. -Verus-Vijay Kumar And Another” (2018)CJ 861 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “If despite all efforts made by the farmer, there is no flower and foliage in as many as 60-70% of the plants, it is obvious that there was some adulteration in the seeds. The team of the Agriculture Department also noted in this regard that there was a mixture of Gwar seeds shown to it.
Therefore, there is no reason to discard the report prepared by the officers of the Agriculture Department”.
सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये स्‍पष्‍टपणे नमुद आहे की, शेतक-याने पिक लागवडीसाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्‍न केल्‍या नंतरही 60 ते 70 टक्‍के झाडांना फुले व बोंडे आलेले नाहीत आणि बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा अहवाल कृषी अधिकारी यांचे समीतीने दिलेला असून सदर अहवाल अमान्‍य करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन नाही.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील सोना राजा गोल्‍ड जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Avon Beej Company- -Verus-Anoop Singh And Others” (2020)CJ 954 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “Report of the Agriculture Experts Committee wherein it has been found that 31% plants were of off-type due to which the Complainant suffered 29% loss of paddy crop and Off-type means any seed or plant not a part of the same variety and make include, seeds or plants of other varieties. Further, it is established that the seeds were not pure. The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded”.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील सोना राजा गोल्‍ड जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
09. हातातील प्रकरणात तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित आणि विक्री केलेल्‍या सोना राजा गोल्‍ड जातीचे धानाचे बियाण्‍या संबधी मुदतपूर्व पूर्णतः परिपक्‍व निसावलेल्‍या लोंब्‍या गळून पडून शेतक-याचे उत्‍पादनात 25 ते 30 टक्‍के घट अपेक्षीत असल्‍याचे तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवालामध्‍ये नमुद केलेले आहे.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल पाहता विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित बियाण्‍या मध्‍ये भेसळ होती कारण जर सोना राजा गोल्‍ड धानाचे वाणाचे बियाणे राहिले असते तर पिक परिपक्‍वतेचा कालावधी हा संपूर्ण पिकाचा एक सारखा एकाच वेळी राहिला असता परंतु तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतातील सोनम सिडस टेक्‍नालॉजीस प्रायव्‍हेट लिमिटेड हैद्राबाद या बियाणे उत्‍पादीत कंपनीच्‍या सोना राजा गोल्‍ड वाणाच्‍या धानाच्‍या लोंब्‍याच्‍या परिपक्‍वतेच्‍या कालावधी मध्‍ये तफावत आढळून आली त्‍यामुळे तक्रारदार शेतकरी हा त्‍याचे शेतात परिपक्‍व झालेल्‍या काही धानाची कापणी करु शकत नव्‍हता कारण उर्वरीत धानाचे पिक परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागणार होता अशा परिस्थितीत परिपक्‍व झालेल्‍या धानाचा निसवा होणे क्रमप्राप्‍त आहे त्‍यामुळे संबधित तक्रारदार शेतक-याचे नुकसान झालेले आहे
मुद्दा क्रं 2 बाबत
10. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवालाचे सुक्ष्‍म अवलोकन केले असता असे दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे 25 ते 30 टक्‍के भेसळ असल्‍याचे निष्‍पन्‍न झालेले आहे. तसेच संबधित शेतक-याने पेरणीपूर्वी योग्‍य मशागत, सिंचनाची योग्‍य सुविधा, योग्‍य मात्रा मध्‍ये औषधी व खते दिल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने काढलेला आहे
11. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारीचे मागणी मध्‍ये अपेक्षीत उत्‍पादनापेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई संबधात दोन एकर करीता त्‍याचे मशागत,पेरणी, औषधी व खते याचे70 टक्‍के नुकसानी बाबत एकूण रुपये-1,27,820/- ची मागणी केलेली आहे. परंतु तालुकास्‍तरीयतक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याने शेतात 0.40 हेक्‍टर आर एवढयाक्षेत्रात विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मीत सोना राजागोल्‍ड धानाचे बियाणे पेरलेअसलयाचेनमुद आहे तसेच तक्रारकर्त्‍याने तालुकास्‍तरीय तक्रारनिवारण समितीचे अहवालात दिलेल्‍या साक्षी मध्‍ये सुध्‍दा त्‍याने 0.40 हेक्‍टर आर क्षेत्रात विरुध्‍दपक्ष क्रं 1निर्मीत धान बियाणे पेरल्‍याचे मान्‍य केलेले आहे, त्‍यामुळे योग्‍यत्‍या पुराव्‍याअभावी तक्रारकर्त्‍याची दोन एकरसाठी झालेल्‍या नुकसान भरपाईची मागणी मान्‍य करतायेतनाही. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍याने एक एकर मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं1 निर्माता कंपनीचे सोना राजा गोल्‍ड धानाचे बियाणेपेरले असल्‍याची बाबी पुराव्‍यानिशी सिध्‍द झालेली असल्‍याने एक एकरा करीता नुकसान भरपाई मान्‍य करण्‍यात येते. तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाच्‍या अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची प्रचलित कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समितीचे बाजारभावाचे दरा प्रमाणे नुकसान भरपाई मंजूर केलेली आहे.
12. तक्रारकर्त्‍यास अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाचे पिकाचे नुकसानीची भरपाई देण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर येथील प्रचलीत दराचा आधार घेण्‍यात येते. कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर मधील तांदुळाचे दर सन-2018-2019 मध्‍ये सरासरी जास्‍तीत जास्‍त रुपये-4725/- आणि कमीतकमी रुपये-2750/- संगणकावर दर्शविलेले आहेत, त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाचा भाव प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- एवढा दर मंजूर करण्‍यास कोणतीही अडचण नाही. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारी मध्‍ये सुध्‍दा रुपये-3000/- प्रतीक्विंटल प्रमाणे अपेक्षीत उत्‍पादनाचे नुकसानीची मागणी केलेली आहे.
13. तक्रारकर्त्‍याचे तक्रारी प्रमाणे त्‍याला धान पिक हे एकरी 25 क्विंटल येतेआणि दोन एकरा करीता 50 क्विंटल येते परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे निकृष्‍ट धानाचे बियाण्‍यामुळे त्‍याचे70 टक्‍के मर्यादे पर्यंत नुकसान झालेले असलयाने त्‍याचे दोन एकरा मध्‍ये नुकसान झालेल्‍या 35 क्विंटल संबधात प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- X 35 क्विंटल = रुपये-1,05,000/- एवढया अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे आर्थिक नुकसान झालेले आहे.
14. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मते पारंपारीक शेती आणि मशागतीचा विचार करता विदर्भा मध्‍ये प्रतीएकर धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन हे प्रतीएकर 20 क्विंटल एवढे येते. तक्रारकर्त्‍याने तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे धानाचे बियाणे शेतामध्‍ये केवळ 0.40 हेक्‍टर आर एवढया क्षेत्रामध्‍ये पेरले होते. सर्वसाधारणपणे 40 आर शेती म्‍हणजे एक एकर आणि 2.5 एकर म्‍हणजे 100 आर म्‍हणजेच एक हेक्‍टर असे गणल्‍या जाते. तक्रारकर्त्‍याने केवळ 40 आर मध्‍ये वादातील धानाचे बियाणे पेरले याचाच अर्थ तक्रारकर्त्‍याने फक्‍त एक एकर एवढया क्षेत्रात वादातील धानाचे बियाणे पेरले, पेरणी केलेले क्षेत्र बघता त्‍याला एकूण 20 क्विंटल धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन होणे आवश्‍यक आहे. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे त्‍याचे 30 टक्‍के उत्‍पादनाचे नुकसान झालेले असल्‍याचे नमुद आहे. अपेक्षीत उत्‍पादन 20 क्विंटलचे 30 टक्‍के उत्‍पादनाचे नुकसान म्‍हणजे 06 क्विंटल अपेक्षीत उत्‍पादनाचे नुकसान झालेले आहे. वर नमुद केल्‍या प्रमाणे धान पिकाचा दर प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- हिशोबात घेतल्‍यास नुकसान झालेल्‍या 06 क्विंटल धानाचे रुपये-18,000/- एवढे अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे नुकसान झालेले आहे आणि तेवढी नुकसान भरपाई विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून तक्रारदारांना मंजूर करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
15. तक्रारदारांना वेळेवर त्‍याचे पिकाचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई न मिळाल्‍याने शेवटी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल करावी लागली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे सोना राजा गोल्‍ड जातीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याची बाब तालुका तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली असल्‍याने त्‍यांना नाहक या प्रकरणात त्रास सहन करावा लागला त्‍यामुळे त्‍यांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-10,000/- नुकसान भरपाई आणि तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून देण्‍याचे आदेशित करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. त्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदवित आहोत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 हा बियाणे विक्रेता असून भेसळयुक्‍त बियाण्‍या संबधाने त्‍याची कोणतीही जबाबदारी येत नसल्‍याने त्‍याचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. अशाप्रकारे मुद्दा क्रं 1 व 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदविण्‍यात आल्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 3 अनुसार तक्रारी मध्‍ये खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करीत आहोत.
:: अंतिम आदेश ::
- उभय तक्रारदार श्रीराहूल श्रीकृष्‍ण हटवारआणि श्री रविकांत श्रीकृष्‍ण हटवार यांची तक्रार विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी सोनम सिडस टेक्‍नॉलॉजीस प्रायव्‍हेट लिमिटेड हैद्राबाद आणि तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांचे विरुध्‍द वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या खालील प्रमाणे अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/कार्यकारी संचालकांना आदेशित करण्‍यात येते की, त्‍यांनी तक्रारदारांना पुरविलेल्‍या भेसळयुक्‍त सोना राजा गोल्‍ड धान पिकाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसान भरपाई दाखल रक्‍कम रुपये-18,000/- (अक्षरी रुपये अठरा हजार फक्‍त) आणि सदर नुकसान भरपाईचे रकमेवर तक्रार दाखल दिनांक-25.11.2019 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याज प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत उभय तक्रारदारांचे वतीने तक्रारकर्ता श्री राहूल श्रीकृष्‍ण हटवार यांना अदा करावे.
- तक्रारदारांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल भरपाई म्‍हणून रुपये-10,000/- (अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- (अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) अशा रकमा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांनी उभय तक्रारदार यांचेवतीने तक्रारकर्ता श्री राहूल श्रीकृष्‍ण हटवार यांना अदा कराव्‍यात.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 मे. राधा कृषी केंद्र बोरगाव, पोस्‍ट मानेगाव जिल्‍हा भंडारा तर्फेश्री तुळशीदास उरकुडे या बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
- सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं- 1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचे मालक/कार्यकारी संचालक यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांकापासून 30 दिवसांचे आत करावे.
- निकालपत्राच्‍या प्रथम प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध करुन देण्‍यात याव्‍यात.
- उभय पक्षां तर्फे दाखल अतिरिक्‍त संच त्‍यांनी जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे कार्यालयातून परत घेऊन जावेत.
