:::नि का ल प ञ :::
(आयोगाचे निर्णयान्वये,सौ. कल्‍पना जांगडे (कुटे), मा. सदस्‍या,)
(पारीत दिनांक ०९/०३/२०२३)
- प्रस्‍तुत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ चे कलम ३५ अन्‍वये दाखल केली असून तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालिलप्रमाणे.
- तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ यांनी मौजा कार्लिसोनेगांव, तहसील भद्रावती, जिल्‍हा चंद्रपूर येथे सर्व्‍हे क्रमांक ४०/१,एकूण क्षेञफळ १.६ हेक्‍टर शेतजमीन आहे. तक्रारकर्त्‍याने दिनांक ०४/०६/२०२१ रोजी विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांचे निर्मित शुभलक्ष्‍मी बॅन्‍ड असलेले जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वाणाचे बियाणे विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ विक्रेता यांचेकडून विकत घेतले. तक्रारकर्त्‍याने उपरोक्‍त शेतातील १.०० हेक्‍टर शेतजमिनीमध्‍ये सोयाबीन पेरणी पूर्वीची पूर्वतयारी करुन दिनांक १८/०६/२०२१ रोजी सोयाबीनची पेरणी केली. तक्रारकर्त्‍याने पेरणीच्‍या वेळी सोयाबीन वाणाची शुभलक्ष्‍मी ब्रॅन्‍ड जे.एस.-९३०५ ची पिशवी उघडली असता त्‍यामध्‍ये सोयाबीनच्‍या बियाचा आकार व रंग वेगवेगळा होता तसेच काही बिया फुटलेल्‍या दिसल्‍या परंतु तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ उत्‍पादक कंपनीच्‍या सत्‍यता प्रमाणपञावर विश्‍वास ठेवून शेतात जे.एस.-९३०५ चे सोयाबीन वाणाची पेरणी केली. पेरणीनंतर पीक उगवले परंतु सोयाबीनच्‍या झाडाच्‍या पानांचा आकार व प्रकार वेगवेगळा दिसला असता आजुबाजुच्‍या शेतक-यांकडे चौकशी केली असता अनुवंशिक अशुध्‍दता असावी म्‍हणजे सोयाबीनच्‍या वाणाच्‍या बियाची भेसळ असावी असे लक्षात आले तरी तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ वर विश्‍वास ठेवून फुले येण्‍याची वाट बघितली परंतु जांभळे, पांढरे, पिवळसर अशा वेगवेगळ्या रंगाची फुले आली त्‍यामुळे तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ यांनी दिनांक २०/०८/२०२१ रोजी तालुका कृषी अधिकारी यांच्‍याकडे लेखी तक्रार दिली असता कृषी विभागाने कृषी सहायक, कृषी अधिकारी यांना पाठवून प्राथमिक अहवाल मागवून घेतला व त्‍यानंतर प्रत्‍यक्ष कृषी विज्ञान केंद्रातील कृषी वैज्ञानिकांना पाचारण करुन त्‍यांच्‍या उपस्थितीत पंचानामा करुन अंतिम अहवाल दिला. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ कंपनीच्‍या ट्रुथफुल लेबलवर बियाण्‍यात ९८ टक्‍के अनुवंशिक शुध्‍दता नमूद आहे परंतु प्रत्‍यक्ष ती ५ ते ७५ टक्‍क्‍यापर्यंतच आढळली. सोयाबीन जे.एस.-९३०५ पेक्षा अन्‍य सोयाबीनच्‍या वाणाचे २५ ते ३५ टक्‍के प्रमाण आढळले. जे.एस.-९३०५ या वाणाव्‍यतिरीक्‍त अन्‍य सोयाबीनच्‍या वाणाची भेसळ केल्‍याचे दिसते व त्‍याला कृषी विज्ञान केंद्रातील वैज्ञानिकांचा सुध्‍दा तसा दुजोरा मिळाला आहे. तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ यांच्‍याशी प्रत्‍यक्ष संपर्क साधला परंतु प्रतिसाद मिळाला नाही. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ तक्रारकर्त्‍याचे फोन उचलत नव्‍हते. तक्रारकर्ता क्रमांक २ यांनी विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांना व्‍हॉट्स अॅप व ईमेल वर फोटोग्राफ्स पाठविले. त्‍यांनी ते बघितले सुध्‍दा. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांना सुध्‍दा व्‍हॉट्स अॅप व भ्रमणध्‍वनीवरुन माहिती दिली व विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ यांना प्रत्‍यक्ष जाऊन सांगितले तसेच स्‍मरणपञ सुध्‍दा पाठविले परंतु त्‍यांनी प्रतिसाद दिला नाही. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ ते ४ यांनी तक्रारकर्त्‍यास जे.एस.-९३०५ सोयाबीन हे अनुवंशिक भेसळयुक्‍त बियाणे विकल्‍याने तक्रारकर्त्‍याचे आर्थिक नुकसान झाले. जे.एस.-९३०५ या वाणामध्‍ये अन्‍य पाच पेक्षा जास्‍त वाणाची भेसळ असल्‍याने तक्रारकर्त्‍यास जे.एस.-९३०५ ओळखणे अशक्‍य झाले. अन्‍य सोयाबीनच्‍या वाणाची भेसळ असल्‍यामुळे सोयाबीनच्‍या शेंगा वेगवेगळ्या आकार व प्रकारच्‍या व काही शेंगा परिपक्‍व होऊन फुटल्‍या व त्‍यांची दाणे खाली पडत आहे तर काही फटत आहे व काही अजूनही परिपक्‍व होत आहेत. त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यांपुढे सोयाबीनची कापणी, काढणी कशी व कधी व मळणी कधी करायची अशी समस्‍या निर्माण झाली. त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यास आर्थिक नुकसान व मानसिक ञास झाला तसेच कृषी विभागाच्‍या निष्‍कर्षानुसार सोयाबीन वाण जे.एस.-९३०५ चे १०० टक्‍के बिजोत्‍पादन होणार नाही त्‍यामुळे सोयाबीन वाणाकरिता बाजारपेठेवर अवलंबून राहावे लागणार. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ ते ४ यांनी सोयाबीन बियाण्‍याची अनुवंशिक अशुध्‍दतेसह विक्री करुन तक्रारकर्त्‍याप्रति सेवेत न्‍युनता दर्शविल्‍याने तक्रारकर्त्‍यांनी विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ ते ४ विरुध्‍द आयोगासमक्ष तक्रार दाखल करुन त्‍यामध्‍ये अशी मागणी केली आहे की, विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ ते ४ यांनी तक्रारकर्त्‍यास आर्थिक नुकसानापोटी रुपये ३,३०,०००/-, उत्‍पादन खर्च रुपये ६०,०००/-, शारीरिक व मानसिक ञासापोटी नुकसान भरपाई रुपये ४०,०००/- व इतर खर्च व तक्रारीचा खर्च रुपये ११,०००/- तक्रारकर्त्‍यास द्यावा अशी प्रार्थना केली.
- तक्रारकर्त्‍याची तक्रार दाखल करुन विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ यांना आयोगामार्फत नोटीस पाठविण्‍यात आली. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांचा संबंध नसल्‍यानेत्‍यांना नोटीस काढली नाही. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ हे आयोगासमक्ष हजर होऊन त्‍यांनी आपले संयुक्‍त लेखी उत्‍तर दाखल करुन त्‍यात नमूद केले की, विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ ही उत्‍पादक कंपनी असून ती शासनाकडे नोंदणीकृत आहे व ती शासनाच्‍या नियमांचे पालन करते. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ कंपनी यांचेकडे बियाणे उत्‍पादन व विक्रीचा परवाना असून बियाणे विक्रीच्‍या दिवशी तो वैध होता. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी ज्‍या ज्‍या दुकानदारांना सोयाबीन जे.एस. ९३०५ लॉटचे बियाणे विकले त्‍यांच्‍या कोणाच्‍या जे.एस.-९३०५ या लॉटबाबत तक्रारी नाही. तक्रारकर्त्‍याने सुध्‍दा विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांना कोणतीही लेखी सुचना दिली नाही. तक्रारकर्त्‍याने सोयाबीन लागवड तंञज्ञानाचे तंतोतंत पालन केलेले नाही. तापमान नियंञणासाठी व पाण्‍याची उपलब्‍धता याबाबत तक्रारकर्त्‍याकडे कोणतीही योजना उपलब्‍ध नाही. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी बियाण्‍याच्‍या पॅकेट मध्‍ये उगवण शक्‍ती बाबत व अनुवंशिक शुध्‍दतेबाबत चाचणी घेऊन ते बियाणे पास झाल्‍यानंतरच सदर लॉटचे सोयाबीन बियाणे प्रक्रिया करुन सिलबंद पॅक करुन विपणन विभागाकडे विक्रीसाठी पाठविले होते. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ शासनाने घालून दिलेल्‍या नियमांचे पूर्ण पालन करणारी कंपनी आहे व आवश्‍यक त्‍या भौतीक व उगवण शक्‍तीच्‍या चाचण्‍या पूर्णपणे झालेल्‍या बियाण्‍यांची विक्री करते.
तक्रारकर्त्‍याने पेरणी केलेले सोयाबीन बियाणे उगवले नाही याचे कारण फक्‍त बियाणेची गुणवत्‍ता नसून चुकीचे पीक व्‍यवस्‍थापन अथवा हवामानातील असंतुलतपणा सुध्‍दा असू शकतो. संबंधीत कृषी अधिका-याचा अहवाल हा एकतर्फा असून विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ यांना कुठलीही पूर्व सुचना न देता व तक्रारकर्त्‍याची व कंपनी प्रतिनिधीची साक्ष न नोंदविता तयार करण्‍यात आला. तालुकास्‍तरीय समितीने पीक भेटीच्‍या वेळेस शेतक-यांकडून बियाण्‍याची रिकामी पिशवी व लेबल हस्‍तगत केलेले नाही. तक्रारकर्त्‍या व्‍यतिरिक्‍त इतर शेतकरी ज्‍यांनी याच लॉटचे बियाणे पेरले असेल तर त्‍यांच्‍या शेतावर भेट दिली. अत्‍यावश्‍यक असतांना संबंधीत कृषी अधिकारी यांनी फक्‍त तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतावरच भेटी दिली. बियाणामधील दोष अघड्या डोळ्यांनी ठरविता येत नाही. शेतक-यांकडे बियाणापैकी काही भाग शिल्‍ल्‍क असल्‍यास नमुना काढून घेऊन तो शासनाचे मान्‍यताप्राप्‍त प्रयोग शाळेतून विश्‍लेषन करुन घेऊन उगवन शक्‍ती चाचणी घेऊन निष्‍कर्ष प्राप्‍त झाल्‍यानंतरच बियाण्‍यात दोष आहे किंवा नाही हे निश्‍चीत ठरविता येते. बियाणे शेतक-यांकडे उपलब्‍ध नसल्‍यास ज्‍या दुकानदाराकडून बियाणे विकत घेतले त्‍यांच्‍याकडून नमुना घेऊन प्रयोग शाळेत पाठविणे हे समितीवर बंधनकारक आहे. दुकानदाराकडे व घाऊक विक्रत्‍यांकडे साठा उपलब्‍ध नसल्‍यास उत्‍पादक कंपनीकडे बियाणाच्‍या लॉटमधील बियाणे मागवून घेऊन नमुना काढून तो प्रयोग शाळेत पाठवून उगवन क्षमता चाचणी केल्‍यानंतरच बियाणातील दोष निश्‍चीत करता येतो. तक्रार निवारण समितीचा निष्‍कर्ष अहवाल हा शासनाच्‍या मार्गदर्शक सुचना व परिपञकानुसार नाही. अधिका-यांनी तयार केलेला अहवाल हा अपूर्ण असून फक्‍त तक्रारकर्त्‍याने दिलेल्‍या अपू-या व अस्‍पष्‍ट माहिती व आधारावर असून प्रत्‍यक्षात वस्‍तुस्थितीला अनुसरुन नाही. त्‍यामुळे विरुध्‍द पक्ष हे तक्रारकर्त्‍यांना कोणतीही नुकसान भरपाई देणे लागत नाही. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ उत्‍पादक कंपनीने निर्मित व विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ विक्रेत्‍याकडे विक्रीसाठी उपलब्‍ध असलेले सोयाबीन व त्‍याचे बीज परिक्षण प्रयोगशाळेतील अहवालानुसार उगवण शक्‍तीचे प्रमाण ७० टक्‍के पेक्षा जास्‍त होती व भौतिक अनुवंशिक शुध्‍दता ९८ टक्‍के होती. कोणत्‍याही प्रयोगशाळेचा अहवाल हा विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांचे विरोधात नाही. सबब तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ यांना खर्च व मनस्‍तापापोटी भरपाई प्रत्‍येकी रुपये १०,०००/- देण्‍याचा आदेश होऊन तक्रारकर्त्‍याची तक्रार खारीज करण्‍यात यावी, अशी विनंती केली.
तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व३ यांना नोटीस काढण्‍याबाबत दिनांक २८/६/२०२२ रोजी अर्जकेला. त्‍यामुळे निशानी क्रमांक १ वर आदेश पारित करुन विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांना नोटीस काढली परंतु विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांना नोटीस प्राप्‍त होऊन सुध्‍दा ते आयोगासमक्ष उपस्थित न झाल्‍याने त्‍यांचे विरुध्‍द प्रकरण एकतर्फा चालविण्‍याचा आदेश दिनांक ११/८/२०२२ रोजी निशानी क्रमांक १ वर पारित केला.
4. तक्रारकर्त्‍याची तक्रार, दस्‍तावेज, शपथपञ, लेखी युक्तिवाद, विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ यांचे संयुक्‍त लेखी कथन, शपथपञ तसेच उभयपक्षांचे परस्‍पर विरोधी कथनावरुन खालील मुद्दे विचारार्थ घेण्‍यात आले व त्‍याबाबतची निष्‍कर्ष व कारणमीमांसा पुढीलप्रमाणे..
अ.क्र. मुद्देनिष्‍कर्षे
-
ग्राहक आहेत काय? होय
२. तक्रारकर्ते क्रमांक १ व २ हे विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांचे
ग्राहक आहेत काय? नाही
३. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी तक्रारकत्‍याप्रती अनुचित होय
व्‍यापार पध्‍दतीचा अवलंब करुन न्‍युनतापूर्ण सेवा
दिली आहे काय?
४. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ यांनी तक्रारकर्त्‍याप्रती अनुचितनाही
व्‍यापार पध्‍दतीचा अवलंब करुन न्‍युनतापूर्ण सेवा
आहे कायॽ
५. आदेश काय? अंतिम आदेशाप्रमाणे
कारणमीमांसा
मुद्दा क्रमांक १ बाबतः-
- तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ हे शेतकरी असून त्‍यांच्‍या मालकीची खास मौजा कार्लीसोनेगावं तहसील भद्रावती, जिल्‍हा चंद्रपूर येथे सर्व्‍हे क्रमांक ४०/१, एकूण क्षेञफळ १.०० हेक्‍टर ६००० आर ची सामायिक शेतजमीन आहे. तक्रारकर्ता क्रमांक १ यांनी दिनांक ४/६/२०२१ रोजी विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ यांच्‍याकडून विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ निर्मित जे.एस.-९३०५ शुभलक्ष्‍मी ब्रॅन्‍ड असलेल्‍या सोयाबीन वाणाचे बियाणे २ बॅग प्रति बॅग रुपये ३,४५०/- दराने एकूण रक्‍कम रुपये ६,९००/- ला खरेदी केले आहे, याबाबत विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ यांनी दिलेली पावती तक्रारकर्त्‍याने प्रकरणात दाखल केली आहे. यावरुन तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ हे विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ व ४ यांचे ग्राहक आहेत हे सिध्‍द होते. सबब मुद्दा क्रमांक १ चे उत्‍तरहोकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.
मुद्दा क्रमांक २ बाबतः-
- तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ आणि व विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांच्‍यामध्‍ये वादातील सोयाबीन वाणाच्‍या बियाण्‍याबाबत कोणताच व्‍यवहार झालेला दिसून येत नाही त्‍यामुळे विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांचा प्रकरणाशी काहीही संबंध नाही. त्‍यामुळे तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ हे विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांचे ग्राहक नाही. सबब मुद्दा क्रमांक २ चे उत्‍तर नकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.
मुद्दा क्रमांक ३ बाबतः-
- प्रस्‍तुत प्रकरणात तक्रारकर्ता क्रमांक १ यांनी विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ यांच्‍या दुकानातून विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ निर्मित शुभलक्ष्‍मी ब्रॅन्‍ड असलेले जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वाणाचे बियाणे खरेदी करुन उपरोक्‍त शेतामध्‍ये पेरणी केली असता त्‍या सोयाबीन वाणामध्‍ये अन्‍य सोयाबीनच्‍या वाणाची भेसळ असल्‍यामुळे १०० टक्‍के जे.एस.-९३०५ चे बिजोत्‍पादन झाले नाही याबाबत उभयपक्षात वाद आहे. तक्रारकर्ते यांनी विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ निर्मित जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वाण बियाणे उपरोक्‍त शेतामधील १.०० हेक्‍टर क्षेञामध्‍ये पेरणी केली असता तक्रारकर्त्‍याचे असे निदर्शनास आले की, जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वाणाचे बियाणे उगविल्‍यानंतर सोयाबीन झाडाच्‍या काही पानांचा आकार, प्रकार, आणि रंग वेगवेगळा, पांढरा, पिवळा, जांभळा असा आहे. त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यांनी दिनांक २०/०८/२०२१ रोजी तालुका कृषी अधिकारी, भद्रावती, जिल्‍हा चंद्रपूर यांचेकडे सोयाबीनच्‍या भेसळयुक्‍त पिकाची पाहणी करुन अहवाल देण्‍याबाबत अर्ज केला. तक्रारकर्त्‍याने केलेल्‍या सदर तक्रार अर्जाच्‍या अनुषंगाने तालुका तक्रार निवारण समितीने दिनांक १७/०३/२०२१ रोजी तक्रारकर्त्‍यांच्‍या उपरोक्‍त शेतीतील सोयाबीन पिकाची पाहणी करुन दिनांक २४/०९/२०२१ रोजी तसा अहवाल दिला. तक्रारकर्त्‍याने सदर तालुकास्‍तरीय निवारण समितीने दिलेला अहवाल प्रकरणात दाखल केला आहे. अहवालातील निरीक्षण व निष्‍कर्षामध्‍ये ‘पिकाची वाढ उत्‍तम असून सर्व झाडांना शेंगाचे प्रमाण चांगले आढळले परंतु संपूर्ण क्षेञात जे.एस.-९३०५ या वाणाच्‍या झाडांची संख्‍या ६५ ते ७५ टक्‍के असून भेसळ सोयाबीनच्‍या झाडांची संख्‍या २५ ते ३५ टक्‍के आढळले. सदर सोयाबीन पिकांचे उत्‍पादनावर परिणाम झालेला नसून शुध्‍द बियाण्‍यावर परिणाम झालेला आढळला. सोयाबीन वाण जे.एस. – ९३०५ चे शुध्‍द १०० टक्‍के उत्‍पादन होणे कठीन आहे’ असे नमूद असून सदर अहवालावर तालुका कृषी अधिकारी, तहसील भद्रावती, जिल्‍हा चंद्रपूर आणि शास्‍ञज्ञ कृषी विद्यापीठाचे प्रतिनिधी, मंडळ कृषी अधिकारी, व्रिकेता, कृषी अधिकारी पंचायत समिती आणि तक्रारकर्ता या सर्वांच्‍या सह्रया आहेत. याशिवाय तक्रारकर्त्‍यांनी Government of Maharashtra, Department of Agriculture, Seed Testing Laboratory, Nagpur यांचेकडे सुध्‍दा दिनांक १८/७/२०२२ रोजी जे.एस. ९३०५ सोयाबीन वाणाचा नमुना चाचणीकरिता पाठविला होता व त्‍यांनी चाचणीकरुन दिलेल्‍या अहवालामध्‍ये “The Sample is failed in purity and germination” असे नमूद आहे. सदर अहवाल सुध्‍दा प्रकरणात दाखल केलेला आहे. तक्रारकर्त्‍यांनी Seed Testing Laboratory, Nagpur यावरुन तक्रारकर्त्‍यांना भेसळयुक्‍त, अशुध्‍द सोयाबीन जे.एस. ९३०५ वाणाचे बियाणे दिल्‍याचे सिध्‍द होते. विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी सदर बियाण्‍याच्‍या अनुवंशिक शुध्‍दता, गुणवत्‍ता व दर्जाबाबत आणि बियाणे निर्दोष असल्‍याबाबत दुसरा तज्‍ज्ञांचा अहवाल प्रकरणात दाखल केला नाही. याशिवाय विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी तक्रारकर्त्‍याने सोयाबीन लागवड तंञज्ञानाचे तंतोतंत पालन केले नाही व चुकीचे पीक व्‍यवस्‍थापन केले त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यास जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वाणाचे १०० टक्‍के बिजोत्‍पादन झाले नाही, ही बाब कोणताही तज्‍ज्ञांचा अहवाल वा दस्‍तावेज वा पुरावा दाखल करुन सिध्‍द केले नाही. उलट तक्रारकर्त्‍यांनी महाराष्‍ट्र शासनाच्‍या अधिकृत प्रयोग शाळा नागपूरचा अहवाल प्रकरणात दाखल केला आहे. तसेच तक्रारकर्त्‍यांनी, विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ निर्मित जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वाणाचे बियाणे शेतामध्‍ये वापरले व त्‍या वाणाची १०० टक्‍के बिजोत्‍पादन झाले नाही याकरिता समितीचा दिनांक २४/०९/२०२१ चा अहवाल प्रकरणात दाखल केला आणि त्‍या अहवालानुसार सोयाबीन वाण जे.एस.-९३०५ चे १०० टक्‍के बिजोत्‍पादन होणार नाही असे असल्‍याने तक्रारकर्त्‍यांच्‍या सोयाबीनच्‍या उत्‍पादनावर जरी परिणाम झाला नसला तरी शुध्‍द बियाण्‍यावर परिणाम झालेला आढळला. यावरुन तक्रारकर्त्‍यास दिलेल्‍या वाणामध्‍ये भेसळ असून ते अशुध्‍द होते, हे सिध्‍द होते आणि त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यांचे नुकसान झाले व त्‍यांना बाजारपेठेवर अवलंबून राहावे लागले.
अधिकृत कृषी अधिका-याने शेताची तपासणी करुन बियाणे सदोष असल्‍याबाबत अहवाल दिला असल्‍यास अशा प्रकरणात शेतक-याने सदर लॉटच्‍या बियाणापैकी काही बियाणे नामांकित कंपनीचे बियाणे सदोष निघू शकताता या अपेक्षेत तपासणीसाठी काही बियाणे वेगळे काढून ठेवणे अपेक्षित नाही. आणि अशा परिस्थितीत बियाणे निर्दोष होते हे सिध्‍द करण्‍याची जबाबदारी बियाणे निर्माता कंपनीवर राहील अशा निर्वाळा दिला आहे.
मा. राष्‍ट्रीय आयोग,नवी दिल्‍लीचे मा. प्रिसाईडिंग मेंबर डॉ.एस.एम.कांतीकर यांनी, अशोक धुमाळे वि. मे. अंकुर सिड्स याप्रकरणात मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाच्‍या निवाडयाचा आधार घेवून दिनांक २/७/२०२० च्‍या दिलेल्‍या आदेशान्‍वये,
‘The onus to prove that the seeds manufactured are of good quality lies on the manufacturer as the farmers are not expected to store some of the seeds for future testing. Moreover, as per seeds act, 1966 manufacture is required to keep a small sample of each batch of seeds for a minimum period of time depending upon the nature of the seeds. Therefore, there was no reason for the petitioner to not have sent the seeds to a laboratory for testing as per section 13(1) (c) of the CP Act.’
मा. राष्‍ट्रीय आयोग,नवी दिल्‍ली मा. प्रिसाईडिंग मेंबर डॉ.एस.एम.कांतीकर यांनी, मे.एवन बिज कंपनी वि. अनुपसींग यामध्‍ये दिलेल्‍या दिनांक १८/८/२०२० च्‍या आदेशान्‍वये
The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded …………………….the report given by the Agriculture Experts is based on spot inspection and taking into account the entire material and documents produced by the Complainant …….
तसेच मा. राष्‍ट्रीय आयोग,नवी दिल्‍ली यांनी, Indian farmers fertilizers v/s Vijaykumar and another या प्रकरणात,
‘failure to follow the procedure prescribed under the circulars issued by the Govt. of Mah. will not it be fatal to the complainant …. ,“No reason to discard the report prepared by the officers of the Agricultural Department’”
असा निर्वाळा दिलेला आहे. उपरोक्‍त निवाडयातील न्‍यायतत्‍व प्रस्‍तुत प्रकरणात लागु होते. वरील बाबी विचारात घेता तक्रारकर्त्‍यांनी विरुध्‍दपक्ष क्रमांक १ यांचे जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वानाचे बियाणे वापरले परंतु त्‍या बियाणामध्‍ये २५ ते ३५ टक्‍के भेसळ असल्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यास १०० टक्‍के जे.एस.-९३०५ सोयाबीन वानाचे बिजोत्‍पादन झाले नाही. त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍याचे नुकसान झाले. यावरुन विरुध्‍दपक्ष क्रमांक १ यांनी तक्रारकर्त्‍यांप्रती अनुचित व्‍यापार पद्धतीचा अवलंब करुन न्‍युनतापूर्ण सेवा दिल्‍याचे सिध्‍द होते त्‍यामुळे तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ हे झालेल्‍या नुकसानाची भरपाई विरुध्‍द पक्ष क्र.१यांचे कडून मिळण्‍यास पाञ आहे सबब मुद्दा क्रमांक २ चे उत्‍तर हे होकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.
मुद्दा क्रमांक ४ बाबतः-
8. प्रस्‍तुत प्रकरणातील वि‍वादीत सोयाबीन वानाचे बियाणे हे विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी निर्मित केलेले असून विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ यांनी केवळ सदर बियाण्‍याची त्‍याचे वैधता कालावधीमध्‍ये विक्री केलेली आहे. सबब सोयाबीन बियाण्‍याच्‍या अशुध्‍दता दर्जा/गुणवत्‍तेबाबत विरुध्‍द पक्ष क्रमांक ४ यांना जबाबदार ठरविता येत नाही तसेच विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ व ३ यांचा सुध्‍दा काहीही संबंध नाही, या निष्‍कर्षाप्रत आयोग आल्‍याने मुद्दा क्रमांक ३ चे उत्‍तर नकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.
मुद्दा क्रमांक ५ बाबतः-
9. मुद्दा क्रमांक १ ते ४ च्‍या विवेचनावरुन आयोग खालिलप्रमाणे आदेश पारित
करीत आहे.
अंतिम आदेश
- तक्रारकर्त्‍याची तक्रार क्रमांक २४१/२०२१ अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
- विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ यांना आर्थिक नुकसानपोटी रक्‍कम रुपये ५०,०००/- द्यावे
- विरुध्‍द पक्ष क्रमांक १ यांनी तक्रारकर्ता क्रमांक १ व २ यांना झालेल्‍या शारीरिक व मानसिक ञासापोटी नुकसान भरपाई रक्‍कम रुपये १०,०००/- आणि तक्रारीचा खर्च रक्‍कम रुपये ५,०००/- द्यावे.
- विरुध्‍द पक्ष क्रमांक २ ते ४ विरुध्‍द कोणताही आदेश नाही.
- तक्रारकर्त्‍यांना तक्रारीची ‘अ’ व ‘ब’ प्रत परत करावी.
- उभय पक्षांना आदेशाच्‍या प्रती विनामुल्‍य देण्‍यात यावे.
