(आदेश पारीत व्‍दारा- श्रीमती.चारु वि.डोंगरे, मा.सदस्‍या)

1.   तक्रारदार यांनी सदरील तक्रार ग्राहक सरंक्षण कायदा 1986 कलम 12 अन्‍वये सामनेवाला यांनी द्यावयाचे सेवेत त्रुटी ठेवली आहे. म्‍हणून नुकसान भरपाई मिळणेसाठी दाखल केलेली आहे.

2.   तक्रारदार यांची तक्रार थोडक्‍यात येणे खालील प्रमाणेः-

     तक्रारदार हे मौजे पारगांव मौला ता.नगर जि.अहमदनगर येथील रहिवासी असून त्‍यांचा शेतीचा मुख्‍य व्‍यवसाय आहे. सन 2016 च्‍या खरीप हंगामामाध्‍ये तक्रारदार यांना मुग पिक घ्‍यावयाचे आहे. म्‍हणून सामनेवाला क्र.1 यांचेकडे जाऊन चौकशी केली. तक्रारदाराची शेत जमीन गट नंबर 203 क्षेत्र 3 एकर या क्षेत्रात त्‍यांना मुग पिकाची पेरणी करावयाची होती. त्‍यामुळे तक्रारदाराने सामनेवाला नं.1 यांचे कडून सामनेवाला नं.2 कंपनीचे बियाणे खरेदी केले. सदरचे बियाणे दिनांक 21.06.2016 रोजी खरेदी केले. सदरहु बियाणे हे सामनेवाला नं.2 कंपनीने उत्‍पादीत केलेले, हलदीघाटी मुग जीएम-4,  2 के.जी. या वाणाचे मुग बियाणे होते. त्‍यामुळे तक्रारदाराने सदरचे 2 किलो वजनाच्‍या एकुण 5 बॅग, प्रति बॅग रुपये 400/- या प्रमाणे एकुण रक्‍कम रुपये 2,000/- रुपयाचे बियाणे खरेदी केले. तशी सामनेवाला नं.1 यांचेकडून सामनेवाला नं.2 यांनी उत्‍पादीत केलेले बियाणे खरेदी केले. तक्रारदार यांनी सदर बियाणे खरेदी केल्‍यानंतर त्‍याचे शेतजमीनीमध्‍ये पेरणी केली. पिकाची उगवण अत्‍यंत चांगल्‍या प्रकारे झाली. परेणी नंतर तक्रारदार यांनी सदरील क्षेत्रात योग्‍य ती खताची मात्रा देऊन खुरपणी करुन पिक अतिशय जोमात आणलेले होते. सदरील पिकास ज्‍या वेळी फुले येण्‍यास सुरुवात झाली त्‍यावेळी पिकामध्‍ये बहुसंख्‍य झाडांना फुलधारणा झालेली नसल्‍याने तक्रारदार यांचे निदर्शनास आले. तसेच काही मुगाची वाढच अत्‍यंत कमी झालेली असल्‍याचे दिसुन आले. त्‍यामुळे तक्रारदाराचे पिकांस शेंगा आल्‍या नाही, ज्‍या काही शेंगा आल्‍या त्‍या आखुड व अल्‍प प्रमाणात आल्‍या. याबाबत सामनेवाला नं.1 यांना कळविले. परंतू सामनेवाला नं.2 या कंपनीचे कोणीही अधिकारी तक्रारदार यांचे पिकाची पाहणी करण्‍यासाठी आले नाही. त्‍यामुळे तक्रारदाराने त्‍याबाबत तालुका स्‍तरिय बियाणे तक्रार समिती नगर यांच्‍याकडे तक्रार दिली. त्‍यानुसार उप विभागीय कृषी अधिकारी अहमदनगर यांचे कार्यालयातील पथक यांनी तक्रारदार यांचे मुगाचे पिक असलेल्‍या मौजे पारगांव मौला ता.जि.अहमदनगर येथील गट नंबर 203  या पिकास तारीख 31.08.2016 रोजी समक्ष भेट देवुन मुग पिकाची पाहाणी केली. सदरील समितीमधील सदस्‍यांनी प्रत्‍यक्ष पाहाणी केली. त्‍यामध्‍ये 60 टक्‍के पिकाचे नुकसान झाल्‍याचे आढळुन आले, तसा अहवाल तक्रारदार यांना दिलेला आहे. अशा प्रकारे सामनेवाले नंबर 2 या कंपनीने उत्‍पादीत केलेले सामनेवाला नं.1 यांच्‍याकडे अधिकृत विक्रेते म्‍हणून विक्रीस असणारे तक्रारदार यांना दिलेले मुग बियाणे हे सदोष व भेसळयुक्‍त असल्‍याने तक्रारदार यांचे मुग या पिकाची 60 टक्‍के नुकसान झाले आहे. जवळ जवळ 60 टक्‍के झाडांना शेंगा आल्‍याच नाहीत. अशा प्रकारे भेसळयुक्‍त बियाणामुळे तक्रारदार यांचे मुग या पिकाचे पुर्णपणे नुकसान झालेले आहे.

3.   तक्रारदार यांनी एकरी 5 क्विंटल प्रमाणे मुग या पिकाचे उत्‍पादन घेत आलेले आहेत. त्‍यानुसार एकुण 3 एकर क्षेत्रामध्‍ये 15 क्विंटल मुगाचे पिक आले असते. चालु वर्षी मुगाचे बाजारभाव प्रति क्विंटल रुपये 7,000/- चालु असून त्‍यानुसार तक्रारदार यांना रक्‍कम रुपये 90,000/- इतके उत्‍पन्‍न मिळाले असते. सामनेवाला यांनी भेसळयुक्‍त सदोष बियाणे दिल्‍याने तक्रारदार यांचे पिकाचे नुकसान झालेले आहे. तक्रारदार यांनी शेतीचे मेहनत, मशागत, शेणखत, रासायनिक खते, बियाणे पेरणी, खुरपणी, फवारणी यासाठी जवळ जवळ 10,000/- खर्च केलेला आहे. अशा प्रकारे सामनेवाला यांनी सदोष बियाण्‍यामुळे तक्रारदार यांना नुकसान सहन करावे लागले. त्‍यामुळे तक्रारदार यांनी दिनांक 16.12.2016 रोजी वकीलामार्फत नोटीस पाठवून नुकसान भरपाईची मागणी केली. मात्र तक्रारदाराला अद्याप नुकसान भरपाई दिली नाही. म्‍हणून परिच्‍छेद क्र.10 प्रमाणे मागणी केली आहे.

4.   सामनेवाला 1 व 2 यांनी त्‍यांची लेखी कैफियत निशाणी क्र.14 वर दाखल केली आहे. त्‍यामध्‍ये सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी असे कथन केले की, सामनेवाला नं.1 हे सामनेवाला क्र.2 कंपनीचे विक्रेता आहेत. सामनेवाला नं.2 कंपनी यांचे हळदीघाटी सिडस प्रा.लि. या नावाची राजस्‍थान येथे बियाणे उत्‍पादन करणारी कंपनी आहे. सदर कंपनीमधून ते सिड अॅक्‍ट, सिड रुल, सिड कन्‍ट्रोल ऑर्डर मधील तरतुदीप्रमाणे उत्‍पादीत करुन प्रयोग शाळेत चाचणी करुन त्‍याची विक्री करतात. तक्रारदार अर्जामध्‍ये नमुद असलेल्‍या मुग हे बियाणे सामनेवालाने उत्‍पादीत करुन प्रयोग शाळेत त्‍याची चाचणी करुन सामनेवाला नं.2 यांना सामनेवाला नं.1 मार्फत अनेक शेतक-यांना विक्रेत्‍यामार्फत विक्री केलेली आहेत. परंतु त्‍या बियाणाविषयी कोणत्‍याही प्रकारची तक्रार आज पर्यंत आलेली नाही. तक्रार अर्जामध्‍ये नमुद केलेले दिनांक 31.08.2016 रोजीचा तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समिती, नगर यांनी दिलेला अहवाल सामनेवालाना मान्‍य नाही. सदर अहवालाबाबत सामनेवाला यांना कळविले नाही. व ते सामनेवालावर बंधनकारक नाही. तसेच सदरचा अहवाल हा महाराष्‍ट्र सरकारचे परीपत्रकाप्रमाणे झालेला नाही. तसेच तो मोघम स्‍वरुपाचा आहे. त्‍या अहवालामध्‍ये किती विक्री केलेले मुग बियाणे हे दुषीत आहेत असे म्‍हंटले नाही. म्‍हणजेच बियाणे गुणवत्‍तेबद्दल कोणतीही तक्रार नाही.

5.   तक्रारदारास दिलेले मुग बियाणे हे उत्‍पादकीय दुषीत आहेत असे कुठेही म्‍टंलेले नाही. सामनेवाला यांनी तक्रारदारास ज्‍या गुणवत्‍तेची बियाणे दिलेले आहेत त्‍याच गुणवत्‍तेचे मुगाचे पिक आलेले आहे. म्‍हणजेच बियाणाचे गुणवत्‍तेबद्दल तक्रार नाही. बियाणाची उगवण अतिशय चांगल्‍या प्रकारे झालेली होती, फुलधारणा व्‍यवस्‍थीत झालेली होती, त्‍यास शेंगाही व्‍यवस्‍थीत आलेल्‍या होत्‍या, वास्‍तविक मुग पिकास फुलधारणा होणे, शेंगा येणे, शेंगा बारीक, आखुड, मोठया असणे, शेंगा कमी जास्‍त प्रमाणात लागणे हे पुर्णपणे हवामान, तापमान, वातावरणातील बदल, जमीनीचा पोत, खते, औषधे, पाण्‍याचा नियमीतपणा इत्‍यादी गोष्‍टीवर अवलंबून असते. तक्रारदाराने तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीस हाताशी धरुन खोटया मजकुराचा अहवाल तयार करुन त्‍याआधारे खोटया मजकुराचा तक्रार अर्ज दाखल केलेला आहे. तक्रारदाराचे मुग पिकाचे 60 टक्‍के किंवा कुठलेली नुकसान झालेले नाही. सदरची तक्रार ही खर्चासह रद्द करण्‍यात यावी अशी सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी मंचाला विनंती केली आहे.

6.   तक्रारदार यांनी दाखल केलेले कागदपत्रे, शपथपत्र, लेखी युक्‍तीवाद यांचे अवलोकन केले. तसेच तक्रारदार यांचे वकील श्री.पालवे यांनी केलेला तोंडी युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आले. तसेच सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी दाखल केलेली कागदपत्रे, शपथपत्र व त्‍यांचे वकील श्री.तिपोळे यांनी केलेला युक्‍तीवाद ऐकला. व न्‍याय निर्णयासाठी खालील मुद्दे उपस्थित होतात.  

का र ण मि मां सा

6.   मुद्दा क्र.1 ः- तक्रारदार हे मौजे पारगांव मौला ता.नगर जि.अहमदनगर येथील रहिवासी असून त्‍यांनी शेत जमीन गट नंबर 203 क्षेत्र 3 एकर या क्षेत्रात तक्रारदार हे दरवर्षी शेतामध्‍ये मुग पिकाची पेरणी करतात. त्‍याप्रमाणे सन 2016 चे खरीप हंगामामध्‍ये मुग पिकाची पेरणी करण्‍यासाठी सामनेवाला नं.2 यांनी उत्‍पादीत केलेले सामनेवाला नं.1 यांचेकडून  हलदीघाटी मुग जीएम-4,  2 किलो मुग बियाणे खरेदी केले. सदरचे बियाणे हे दोन किलो वजनाचे एकुण 5 बॅग, प्रति बॅग रुपये 400/- या प्रमाणे एकुण रक्‍कम रुपये 2,000/- रुपयाचे बियाणे दिनांक 31.06.2016 रोजी खरेदी केले. तक्रारदार यांनी त्‍याबाबतचे सामनेवाला यांचे खरेदीचे बिल प्रकरणात दाखल केलेले आहे. तक्रारदाराने सामनेवाला नं.1 यांनी उत्‍पादीत केलेले बियाणे सामनेवाला नं.2 कडून खरेदी केले. यावरुन ही बाब स्‍पष्‍ट होते की, तक्रारदार हे सामनेवाला नं.1 व नं.2 यांचे ग्राहक आहेत व त्‍यांच्‍यात ग्राहक व विक्रेता असा नातेसंबंघ निर्माण झाला आहे. सबब मुद्दा क्र.1 चे उत्‍तर होकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.

7.   मुद्दा क्र.2 व 3  ः- तक्रारदार यांनी सामनेवाला क्र.1 यांचेकडून बियाणे खरेदी केल्‍यानंतर त्‍यांची शेत जमिन गट नं.203 मधील 3 एकरामध्‍ये मुग पिकाची पेरणी केली. सदरचे मुग बियाणाची पेरणी केल्‍यानंतर व त्‍यासाठी खते, शेतात खुरपणी, खताची मात्रा दिली. बियाणावर किटक नाशकाची फवारणी करुनही पिकाची उगवण अत्‍यंत कमी झाली आहे, व वाढ कमी झाली आहे. तसेच फुलधारणा झालेली नाही. पेरणी नंतर तक्रारदार यांनी सदरील क्षेत्रात योग्‍य ती खताची मात्रा देऊन खुरपणी करुन पिक अतिशय जोमात आणलेले होते. सदरील पिकास ज्‍या वेळी फुले येण्‍यास सुरुवात झाली त्‍यावेळी पिकामध्‍ये बहुसंख्‍य झाडांना फुलधारणा झालेली नसल्‍याचे तक्रारदार यांचे निदर्शनास आले. तसेच काही मुगाची वाढच अत्‍यंत कमी झालेली असल्‍याचे दिसुन आले. त्‍यामुळे तक्रारदाराचे पिकांस शेंगा आल्‍या नाही, ज्‍या काही शेंगा आल्‍या त्‍या आखुड व अल्‍प प्रमाणात आल्‍या. अशा प्रकारे तक्रारदारानी त्‍यांचे तक्रारीत कथन केले आहे. मुग पिकाची वाढ योग्‍य प्रकारे होत नसल्‍याचे तक्रारदाराने  सामनेवाला नं.1 यांना त्‍याबाबत सुचाना देऊन कळविले व त्‍यानंतर तालुका स्‍तरिय बियाणे तक्रार समिती नगर यांच्‍याकडे तक्रार केली. सदरची तक्रार दाखल केल्‍यानंतर उप विभागीय कृषी अधिकारी अहमदनगर यांनी येऊन तक्रारदार यांचे मुगाचे पिकाची पाहाणी केली. असे पुढे कथन केले सामनेवालाने तक्रारदाराचे या कथनाला त्‍यांचे लेखी कैफियतीमध्‍ये असा बचाव घेतला की, पाहणी ही कोणतेही सामनेवाला नं.1 व 2 चे अधिका-यांनी केलेली नाही. त्‍यामुळे पाहणीमध्‍ये त्‍यांचे किंवा त्‍यांचे प्रतिनिधीचे नाव नमुद नाही. त्‍यांचे अपरोक्ष पाहणी केलेली आहे. त्‍यामुळे सदरचा पाहाणी अहवाल त्‍यांनी नाकारला आहे. तक्रारदार यांनी सामनेवाला यांचेकडून बियाणे खरेदी केले व ही बाब बियाणे सदोष आहे हे स्‍पष्‍ट करण्‍यासाठी त्‍यांनी पाहणी अहवाल दाखल केला आहे. सदरचा पाहणी अहवालाचे मंचाने अवलोकन केले असता, त्‍यामध्‍ये तक्रारदाराने खरेदी केलेल्‍या मुग या बियाणामधील शेतक-यांचे पिकाचे अंदाजे 60 टक्‍के नुकसान झाले आहे असे दिसून येते. व कंपनीचे प्रतिनिधी उपस्थितीत नव्‍हते असे प्रक्षेत्र पाहाणी अहवालामध्‍ये नमुद केलेले आहे. तक्रारदाराने या पाहाणीबद्दल आक्षेप नोंदविला आहे व लेखी कैफियतीमध्‍ये कथन केले आहे की, पाहाणी अहवालामध्‍ये कोणतीही भेसळयुक्‍त बियाणे आहे व नुकसान झाले आहे असे नमुद केलेले नाही. शेंगा बारीक येणे, पिकाची वाढ न होणे या सर्व बाबी हवामानावर, किटकनाशक यावर अवलंबून असते. जे बियाणे विकले त्‍यानुसार मुगाची पेरणी करुन मुगाचे पिक तक्रारदाराला मिळाले आहे. त्‍यामध्‍ये भेसळ होती असे म्‍हणता येणार नाही. कोणताही तसा दस्‍तावेज प्रकरणात दाखल नाही. पाहाणी अहवालाचे अवलोकन केले असता, भेसळयुक्‍त मुग बियाणे होते असे नमुद नाही. त्‍यामुळे सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी घेतलेला बचाव ग्राहय धरता येत नाही. सामनेवाला यांनी असे कथन केले आहे की, बियाणे ही प्रक्रिया करुन प्रयोगशाळेत चाचणी केल्‍यानंतर ते विक्रीला येतात. त्‍याबाबतचे स्‍टेटमेंट प्रकरणात दाखल केलेले नाही. कायदेशिर असा बचाव घेतला आहे की, महाराष्‍ट्र शासनाचे परीपत्रकाप्रमाणे पिकाची पाहाणी करणे गरजेचे होते. मात्र तक्रारदाराने त्‍यानुसार पाहाणी केलेली नाही. बियाणे सदोष स्‍पष्‍ट करण्‍यासाठी सामनेवाला यांनी परीपत्रक प्रकरणात दाखल केलेले आहे.  त्‍या परीपत्रकामध्‍ये पाहाणी करताना कोणकोणत्‍या गोष्‍टी आवश्‍यक आहेत याबाबत नमुद केलेले आहे. त्‍यामुळे तक्रारदाराने पाहाणी करताना या सर्व बाबीची काळजी घेणे आवश्‍यक आहे. तक्रारदाराने तक्रारीमधील कथन केले की, कंपनीच्‍या व्‍यक्‍तीस सुचना दिली. मात्र सामनेवाला यांनी ही बाब नाकारली आहे व तक्रारदाराने सुध्‍दा सुचाना दिली किंवा नाही ही बाब मंचासमक्ष स्‍पष्‍ट झालेली नाही. सदरचे भेसळयुक्‍त बियाणे आहेत याबाबतचे दस्‍त प्रकरणात दाखल नाही. व अंदाजे 60 टक्‍के नुकसान झाले असे पाहाणी अहवालामध्‍ये नमुद आहे मात्र त्‍यामध्‍ये किती नुकसान झाले याबाबत स्‍पष्‍ट केले नाही. त्‍यामध्‍ये शेंगा किती आल्‍या, किती आल्‍या नाहीत असे पाहाणी अहवालामध्‍ये नमुद नाही. त्‍यामुळे सामनेवाला यांनी दिलेले बियाणे हे भेसळयुक्‍त होते असे म्‍हणता येणार नाही. सबब मुद्दा क्र.2 व 3 चे उत्‍तर नकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.

8.   सामनेवाला यांनी त्‍यांचे बचाव पक्षाचे पृष्‍ठयार्थ मा.राष्‍ट्रीय आयोग यांनी दिलेल्‍या न्‍याय निवाडयाचा आधार घेतला.

2015 (2) CPR 679 (NC) National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi, Indian Farmers Fertilizers Co., V/s. Sunder Lal..

“ Inspection was not carried out after due notice to representative of OP and Scientist was not called and admittedly.”

“ Report of Agriculture Department does not mention about inferior quality of seeds and merely be cause some of plants were of low height without any fruit, it cannot be presumed that seeds were mixed with low quality of seeds.”

सदरचा न्‍याय निवाडा सामनेवाला यांचे बचावासाठी उपयुक्‍त आहे. सामनेवाला यांनी दाखल केलेली कागदपत्रे, व न्‍याय निवाडयाचे अवलोकन करुन सदरची तक्रार ही खारीज करण्‍याचे निष्‍कर्षाप्रत हे मंच येत आहे.

9.   मुद्दा क्र.4 –  मुद्दा क्र.1 ते 3 चे विवेचनावरुन मुद्दा क्र.4 चे उत्‍तरार्थ खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करण्‍यात येत आहे.

- अं ति म आ  दे  श -

1)   तक्रारदार यांची तक्रार नामंजुर करण्‍यात येते.

2)   उभय पक्षकार यांनी या तक्रारीचा खर्च स्‍वतः सहन करावा.

3)   या आदेशाची प्रत उभय पक्षकार यांना निःशुल्‍क द्यावी.

4)   या प्रकरणाची  “ ब ” व “ क ” फाईल तक्रारदारास परत करावी.