(पारीत व्‍दारा श्री नितीन माणिकराव घरडे,मा.सदस्‍य)
01. तक्रारदार श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे आणि ईतर दोन यांनी प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा-2019 चे कलम 35 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 व क्रं-2 अनुक्रमे बियाणे विक्रेता व बियाणे निर्माता कंपनी यांचे विरुध्‍द कस्‍तुरी-999 या धानाचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍या मुळे त्‍यांचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल केलेली आहे. .
02. तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-
तिन्‍ही तक्रारदार हे व्‍यवसायाने शेतकरी असून ते उपरोक्‍त नमुद पत्‍त्‍यावर राहतात. तक्रारदार क्रं 2 श्री किर्तीमान ठाकरे आणि तक्रारदार क्रं 3 श्री रुपेश ठाकरे यांचे नावे मौजा तिडडी, तालुका जिल्‍हा भंडारा येथे गट क्रं-42/1, क्षेत्रफळ-0.62 हेक्‍टर आर एवढी शती आहे.सन-2019 चे खरीप हंगामा मध्‍ये म्‍हणजेच माहे जून-2019 ते डिसेंबर-2019 मध्‍ये त्‍यांनी गट क्रं 42/1 क्षेत्रफळ 0.62 हेक्‍टर आर क्षेत्रात धान पिकाची लागवड केली होती.
तक्रारदारांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेत्‍या कडून, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचे कस्‍तुरी-999 या वाणाचे धानाचे बियाणे प्रतीबॅग वजन 10 किलो प्रमाणे एकूण 03 बॅग म्‍हणजे 30 किलो वजनाचे, प्रतीबॅग किम्‍मत रुपये-620/- प्रमाणे एकूण रुपये-1860/- एवढया किमतीत खरेदी केले व बियाण्‍याचे बिल तक्रारकर्ता क्रं 1 श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे यांचे नावे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1बियाणे विकेत्‍याने दिले. तक्रारदारांनी खरेदी केलेल्‍या धानाचे बियाण्‍याचा लॉट क्रं APR-19-36-1049 (P)14-15 असा आहे.
तक्रारदारांनी धानाचे बियाणे पेरणी पूर्वी जमीनीची योग्‍यप्रकारे मशागत केली आणि दिनांक-29.06.2019 रोजी धान बियाण्‍याची पेरणी (परे टाकले) केली व त्‍यानंतर दिनांक-01.08.2019 रोजी धानाची पुर्नलागवड (धानाची रोवणी)केली. त्‍यानंतर योग्‍य खतपाणी देऊन निंदन, मशागत केली. माहे ऑक्‍टोंबर मध्‍ये सदर संपूर्ण शेतातील धान धान निसवले. निसवलेल्‍या लोंब्‍या टाकल्‍या व त्‍या लोंब्‍या 31 ऑक्‍टांबर पर्यंत कापणी करीता परिपक्‍व झाल्‍यात तर त्‍यामध्‍ये अर्ध्‍या लोंब्‍याचे धान काळया रंगाचे तर अर्ध्‍या लोंब्‍या नियमित धानाच्‍या रंगाचे असल्‍याचे तक्रारदारांना आढळले, त्‍यावेळी तक्रारदारांना सदर बियाणे भेसळयुक्‍त असून फसवणूक झाल्‍याचे लक्षात आले. त्‍यामुळे तक्रारदाराने धानाचे बियाण्‍यां मध्‍ये भेसळ असल्‍या बाबत तालुका कृषी अधिकारी, उपविभागीय कृषी अधिकारी व खंडविकास अधिकारी यांचे कडे दिनांक-11.10.2021 आणि दिनांक-18.10.2021 रोजी लेखी तक्रार केली. त्‍या अनुषंगाने तालुका तक्रार निवारण समिती यांनी दिनांक-05.11.2019 रोजी तक्रारदारांचे शेतामध्‍ये धान पिकाची लागवड असलेल्‍या गट क्रं 42/1 क्षेत्रफळ-0.62 हेक्‍टर आर प्रत्‍यक्ष धान पिकाची पाहणी करुन पंचनामा केला. मे. रामक्रिष्‍णा सिडसक्रॉप केअर प्रायव्‍हेट लिमिटेड कंपनीचे धान बियाणे वाण कस्‍तुरी-999 लागवड केलेल्‍या प्रक्षेत्राची समितीने पाहणी केली असता देवधान प्रजातीचे 60.34 टक्‍के लोंब आढळले.. सदर लोंब काळया रंगाची असून प्रत्‍येक लोंबीतील दाण्‍याच्‍या टोकावर लांब तुस होता असा निष्‍कर्ष दिला, त्‍यामुळे तक्रारदरांचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे नुकसान झाले. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने असाही निष्‍कर्ष काढला की, सदर देवधान हे आजुबाजूच्‍या परिसरातून पाण्‍याच्‍या लाटां सोबत तक्रारदारांच्‍या शेतात पसरल्‍यामुळे देवधानाचे पिक आले परंतु तक्रादारांनी दिनांक-29.06.2019 रोजी परे टाकले असल्‍याने त्‍या काळामध्‍ये पाण्‍याच्‍या लाटांनी देवधान आजूबाजुच्‍या शेतातून वाहून येण्‍याचा प्रश्‍नच निर्माण होत नाही. संपूर्ण पिकामध्‍ये 60.34 टक्‍के काळया रंगाचे धान आढळल्‍याने धान खरेदीसाठी ग्राहक उपलब्‍ध झाले नाही. तक्रारदार हे 0.62 हेकटर आर क्षेत्रात 30 क्विंटल धानाचे उत्‍पादन घेतात. धानाचा रंग काळा असल्‍याने विक्री होऊ शकली नाही. प्रचलीत धानाचा दर प्रती क्विंटल रुपये-2000/- प्रमाणे असल्‍याने तक्रारदारांचे 30 क्विंटल पोटी रुपये-60,000/-चे आर्थिक नुकसान झालेले आहे. तक्रारदारांनी दिनांक-24.12.2019 रोजी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेता व विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीला नोटीस पाठवून नुकसान भरपाईची मागणी केली परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने नोटीस न स्विकारल्‍याने परत आली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेत्‍याला नोटीस प्राप्‍त झाल्‍या नंतरही प्रतिसाद दिला नाही. तक्रारदार हे भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे पिकाचे नुकसानी बाबत रुपये-60,000/- तसेच त्‍यांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-25,000/- आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-15,000/- असे मिळून एकूण रुपये-1,00,000/- विरुध्‍दपक्षांकडून मिळण्‍यास पात्र आहेत म्‍हणून शेवटी त्‍यांनी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल करुन त्‍याव्‍दारे विरुध्‍दपक्षा विरुध्‍द खालील प्रमाणे मागण्‍या केल्‍यात-
1. विरुध्‍दपक्षां कडून तक्रारदारांना भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केल्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसानी बाबत भरपाई रक्‍कम म्‍हणून रुपये-60,000/- वार्षिक 12 टक्‍के व्‍याजासह विरुध्‍दपक्षांनी तक्रारदारास देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
2. तक्रारदारांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-25,000/- आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-15,000/- विरुध्‍दपक्षां कडून तक्रारदारास देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
3. या शिवाय योग्‍य ती दाद त्‍यांचे बाजूने मंजूर करण्‍यात यावी.
03. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी उत्‍तर जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल केले. त्‍यांनी लेखी उत्‍तरा मध्‍ये असे नमुद केले की, तक्रारदारांची संपूर्ण तक्रार ही खोटी आणि बनावट असून विरुध्‍दपक्षा कडून पैसे उकळण्‍यासाठी ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल केलेली आहे. तक्रारदारांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचे बियाणे हे भेसळयुक्‍त होते याबाबत कोणताही पुरावा दाखल केलेला नाही. तसेच तक्रारदारांनी एकत्रीतरित्‍या दाखल केलेली तक्रार ही ग्राहक संरक्षण कायदया नुसार चालू शकत नाही. तक्रारदारांनी हेतुपूर्वक 7/12 उतारे दाखल केलेले नाहीत तर त्‍यांनी सन-2019-2020 या वर्षाचे गाव नमुना-12 दाखल केलेले आहेत. तक्रारकर्ता क्रं 1 श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे यांचे नावाने कोणतीही शेती नसताना त्‍यांना सहतक्रारदार म्‍हणून तक्रारीत दर्शविलेले आहे कारण बियाणे खरेदीचे बिल हे तक्रारकर्ता क्रं 1 यांचे नावे आहे. तक्रारदार हे त्‍यांचे ग्राहक होत नाहीत. धान बियाण्‍याची पेरणी दिनांक-29.06.2019 आणि पुर्नरोवणी दिनांक-01.08.2019 रोजी केल्‍याची बाब नामंजूर केली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनी व्‍दारे निर्मित धानाचे बियाण्‍यात भेसळ नव्‍हती. त्‍यांनी भंडारा जिल्‍हयात 3367 बॅगची विक्री केली परंतु तक्रारदारां शिवाय कोणाचीही बियाणे भेसळी बाबत तक्रार आलेली नाही. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीचे वेळी विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीला कोणतीही सुचना दिलेली नाही तसेच नोटीस दिलेला नाही, जेंव्‍हा की, कृषीविकास अधिकारी यांनी पाहणीचे वेळी बियाणे निर्माता कंपनीला बोलविणे आवश्‍यक होते. बियाणे निर्माता कंपनीला पाहणीचे वेळी न बोलाविणे ही बाब नैसर्गीक न्‍यायतत्‍वाचे विरुध्‍द आहे. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन बियाण्‍यामध्‍ये भेसळ नव्‍हती ही बाब स्‍पष्‍ट होते. तक्रारदारांनी त्‍यांना प्रत्‍यक्षात किती क्विंटल धानाचे उत्‍पादन झाले ही बाब तक्रारी मध्‍ये नमुद केलेली नाही. तक्रारदार हे स्‍वच्‍छ हाताने जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष आलेले नाहीत. सबब तक्रारदारांची संपूर्ण तक्रार ही खोटी असल्‍याने खारीज करावी असे विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे नमुद करण्‍यात आले.
04. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेत्‍याने जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष पुरसिस दाखल करुन त्‍यात असे नमुद केले की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने जे लेखी उत्‍तर जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल केलेले आहे, तेच लेखी उत्‍तर विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेत्‍याचे समजावे.
05. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने काही मा. वरिष्‍ठ न्‍यायालयाचे निवाडयांचा आधार घेतलेला आहे, ते खालील प्रमाणे-
- Hon’ble National Commission, New Delhi- 2001(6)ALT 1: 2001 (2)CPJ 61 : 2002 (1)All WC 51-“Desh Bandhu Gupta & Ors.-Versus-Indian Airlines Ltd & Anr”
In any case contents of the enquiry report cannot be made use of unless the facts are proved by evidence aliunde.
सदर मा. राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये पुराव्‍या शिवाय कोणत्‍याही चौकशी अहवालास महत्‍व नसल्‍याचे नमुद केलेले आहे.
II) Hon’ble Maharashtra State Consumer Disputes Redressal Commission,Mumbai –II (2009) CPJ-414- “Somnath Kashinath Ghodse-Versus-Vilas Gangaram Jagtap & Anr.”
100% germination reported. Poor growth of fruits not attributableto quality of seeds, but depends upon various factors-Manufacturer not liable for that- Report of Committee could not acted upon as experts not associated as required by Government resolution-Seeds defective / adulterated not proved-No relief entitled.
सदर मा.वरिष्‍ठ राज्‍य ग्राहक आयोग मुंबई यांचे न्‍यायनिवाडया प्रमाणे फळांची योग्‍य वाढ झालेली नव्‍ती तसेच बियाण्‍यात भेसळ होती ही बाब सिध्‍द झालेली नव्‍हती असे दिसून येते.
III) Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi-2015 CJ (NCDRC) 597-
“Indian Farmers Fertilizers Co-Operative Ltd.-Versus-Jagdish S/o Shri Raghunath” Decided on 09 April 2015- Consumer Protection Act, 1986 Sections 15,17,19 and 21-Agruculture Seeds supply of mixed seeds resulting in poor yield-District Forum allowed complaint and directed OP to pay Rs. 75,000/- as loss to crop – Inspection was not carried out after due to notice to representative of OP and Scientist was not called- In such circumstances, inspection report made by some officersof Agriculture Department cannot be acted upon and on the basis of this report it cannot be inferred that seeds were not of standard quality, particularly, when these seeds were certified by State Seed Certification Agency- District Forum and State Commission wrongly observed that non-formation of team as per Circular of Director of Agriculture was not fault of complainant-At the time of inspection, complainant should have asked inspecting team to intimate OP as well Scientist for carrying out inspection and as inspection has not been done by duly constituted Committee, no reliance can be placed on this inspection report and no deficiency can be attributed on part of petitioner- Impugned order set aside and complaint dismissed.
सदर मा. राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडया प्रमाणे बियाणे तक्रार निवारण समितीने पिकाची पाहणी करताना विरुध्‍दपक्ष बियाणे निर्माता कंपनीला नोटीस दिलेली नव्‍हती तसेच सदर बियाणे हे राज्‍य बियाणे प्रमाणिकरण यंत्रणे कडून प्रमाणित करण्‍यात आले होते. कृषी संचालक यांचे परिपत्रका प्रमाणे बियाणे तक्रार निवारण समिती गठीत करण्‍यात आलेली नव्‍हती त्‍यामुळे तक्रार खारीज करण्‍यातआली होती.
IV) Hon’ble Maharashtra State Consumer Disputes Redressal Commission,Mumbai-First Appeal No. 1139 of 2009 Date of order-09/04/2010-“M/s Ankur Seeds Pvt.Ltd.-Versus-Ganesh Walu Dhande +01”
Learned Counsel for the appellant has contended that for the guidance of the Seeds Verification Committed, the Government has issued a circular dated-02/01/1984. Said circular explains the procedure to be followed by the committee members. The committee has to collect the information from the dealer regarding a lot number to the seeds, release orders to the manufacturer, whether the complaints received from other cultivators. In view of the authorities quoted by the Ld. Counsel for the appellant, District Seeds Verification Committee hasnot followed the due procedure and hence, relying on the same the order passed by District Forum cannot sustain in the eye of law. In view of the aforesaid legal and factual position, order passed by the District Forum is hereby quashed and set aside Complaint stands dismissed.
सदर मा. राज्‍य ग्राहक आयोग, मुंबई यांचे निवाडया प्रमाणे तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने संबधित डीलर कडून लॉट नंबरची माहिती घ्‍यावयास हवी होती तसेच बियाणे निर्माता कंपनी कडून बियाण्‍याची रिलीज ऑर्डर संबधी माहिती घ्‍यावयास हवी होती. तालुकास्‍तरीय बियाणेतक्रार निवारण समितीने परिपत्रकात नेमून दिलेल्‍या कार्यपध्‍दती प्रमाणे पाहणी केलेली नसल्‍याने जिल्‍हा ग्राहक आयोगाने बियाणे कंपनी विरुध्‍द दिलेला निवाडा रद्द ठरवून तक्रार खारीज केली होती असे दिसून येते.
IV) Hon’ble National Consumer Dispurtes Redressal Commission, New Delhi-III (2014)CPJ 33 (NC) “NU Genes Pvt. Ltd.-Versus-Ishwar & Anr.”
या शिवाय विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने महाराष्‍ट्र शासन, कृषी पशुसंवर्धन दुग्‍ध व्‍यवसाय विकास व मत्‍स्‍य व्‍यवसाय विभाग,मंत्रालय, मुंबई यांनीदिनांक-17 ऑक्‍टोंबर, 2013 रोजीचे शासन परिपत्रकाची प्रत पुराव्‍यार्थ दाखल केली, ज्‍यामध्‍ये तालुकास्‍तरीयबियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीचे वेळी संबधीत कंपनीच्‍या प्रतिनिधींची आणि तक्रारकर्ता शेतक-याची साक्ष घेणे बंधनकारक राहिल असे नमुद केलेले आहे त्‍याच बरोबर पाहणीची संपूर्ण कार्यपध्‍दती नमुद केलेली आहे.
06. तक्रारदारांची तक्रार, व शपथे वरील पुरावा, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनी उत्‍तर, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेता आणि विरुध्‍दपक्ष कं 2 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे दाखल शपथे वरील पुरावा, तसेच उभय पक्षां तर्फे दाखल लेखी युक्‍तीवाद तसेच दाखल केलेले दस्‍तऐवज ईत्‍यादीचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. प्रस्‍तुत तक्रारी मध्‍ये तक्रारकर्त्‍या तर्फे वकील श्री यु.डी. तिडके यांचा मौखीक युक्‍तीवाद तर विरुध्‍दपक्षां तर्फे वकील श्री जयंत भूत यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला, त्‍यावरुन जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर तक्रारीचे न्‍यायनिवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात-
अक्रं | मुद्दा | उत्‍तर |
1 | तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 विक्रेत्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 कंपनी निर्मित भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केली आहे काय ? | -होय- |
2 | भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहे काय? | -होय- |
3 | काय आदेश? | अंतिम आदेशा नुसार |
:: निष्‍कर्ष ::
मुद्दा क्रं 1 बाबत
07. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने आपल्‍या लेखी उत्‍तरा मधून तक्रारदारांची संपूर्ण तक्रार व त्‍यामधील विधाने, विरुध्‍दपक्षा विरुध्‍द केलेल्‍या मागण्‍या या नाकबुल केलेल्‍या आहेत व आक्षेप घेतलेले आहेत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचा असा आक्षेप आहे की, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीच्‍या वतीने प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 बियाणे निर्माता कंपनीला सुचना दिलेली नाही. बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीची नोटीस तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला दिली पाहिजे हा भाग तक्रारकर्त्‍याचे कार्यक्षेत्रात येत नाही, ते कार्य शासना मार्फत गठीत करण्‍यात आलेल्‍या समितीचे आहे. तसेच ज्‍याअर्थी, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेता याची समितीचे अहवालावर स्‍वाक्षरी आहे, त्‍याअर्थी, समितीचे मोका पाहणी बाबत विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीला सुध्‍दा माहिती झाली असेल परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार समीतीचे प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी उपस्थित झाले नाही वा समीती समोर कोणतीही बाजू मांडलेली नाही. सदर समितीचे अहवालावर श्री मिलींद लाड,उपविभागीय कृषी अधिकारी,भंडारा, तालुका कृषी अधिकारी, श्री कोटांगले, कृषी विज्ञान केंद्र साकोली यांचे प्रतिनिधी डॉ.प्रविण खिराटी विशेषज्ञ, महाबीज अकोला यांचे प्रतीनिधी श्री ए.डी. चौधरी, कृषी अधिकारी पंचायत समिती तथा सदस्‍य सचीव श्री व्‍ही.एन. चौधरी, विक्रेता प्रतिनिधी श्री भास्‍कर टीचकुले, तक्रारकर्ता शेतकरी श्री खुशाल ठाकरे यांच्‍या स्‍वाक्ष-या असल्‍याचे दिसून येते. फक्‍त पंजाबराव कृषी विद्दापिठ यांचे शास्‍त्रज्ञ व विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निमाता कंपनीचे प्रतिनिधीची स्‍वाक्षरी नाही. सदर समितीचे अहवालावरुन असे दिसून येते की, या मधील अहवालावर शासनाचे कृषी विभागातील तज्ञांचीच स्‍वाक्षरी नसून शासना व्‍यतिरिक्‍त बाहेरील कृषी यंत्रणा जसे कृषी विज्ञान केंद्र साकोली यांचे प्रतिनिधी तसेच महाराष्‍ट राज्‍य बियाणे महामंडळाचे प्रतिनिधी यांच्‍या देखील स्‍वाक्ष-या आहेत. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समिती मधील बहुतांश सदस्‍यांच्‍या अहवालावर स्‍वाक्ष-या आहेत त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचा आक्षेप की, समितीच्‍या सर्व सदस्‍यांच्‍या सहया नसल्‍याने तो अहवाल अमान्‍य करण्‍यात येतो यामध्‍ये कुठलेही तथ्‍य दिसून येत नाही.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्त्‍याचे शेतात लागवड केलेल्‍या धान पिकाची पाहणी दिनांक-05.11.2019 रोजी करुन आपला विस्‍तृत अहवाल दिलेला आहे, ज्‍यामध्‍ये बियाणे विक्रेत्‍याचे नाव, खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचा तपशिल, विक्रेत्‍याने दिलेल्‍या बिलाचा क्रमांकव बिल दिनांक, खरेदीकेलेले वाण, लॉट क्रमांक, उत्‍पादक कंपनीचेनाव नमुद केलेले आहे. समीतीने आपले पाहणी अहवाला मध्‍ये शेतीचा सर्व्‍हे क्रं-42 नमुद केलेला असून जमीनीचा प्रकार मध्‍यम असलयाचे नमुद केले.
या शिवाय तक्रारदारांनी त्‍यांचे शेतीचे सातबारा उता-याची प्रत पुराव्‍यार्थ अभिलेखावर दाखल केली, त्‍यानुसार मौजा तिडडी, तालुका जिल्‍हा भंडारा भूमापन क्रं 42/1 एकूण क्षेत्र 0.62 हेक्‍टर आर नमुद असून भोगवटदाराचे स्‍तंभामध्‍ये तक्रारदार क्रं 2 व क्रं 3 किर्तीमान खुशाल ठाकरे व रुपेश खुशाल ठाकरे यांची नावे सामाईक क्षेत्र म्‍हणून नमुद केलेली आहेत. सदर 7/12 उतारा हा सन 2019-2020 या वर्षातील असून त्‍यामध्‍ये भात पिकाचे उत्‍पादन हे जलसिंचन 0.60 हेक्‍टर आर क्षेत्रात घेतल्‍याचे नमुद आहे. जलसिंचनाचे साधन विहिर असे सुध्‍दा नमुद केलेले आहे.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचा असा आक्षेप आहे की, तक्रारकर्ता क्रं 1 श्री खुषाल रघुनाथ ठाकरे यांचे नावे शेती नसताना त्‍यांना तक्रारीमध्‍ये तक्रारदार दर्शविलेले आहे कारण त्‍याचे नावाने बियाणे खरेदीचे बिल आहे अशा परिस्थितीत अन्‍य तक्रारदार क्रं 2 व क्रं 3 हे त्‍यांचे ग्राहक होत नाहीत. या आक्षेपाचे संदर्भात जिल्‍हा ग्राहक आयोगा व्‍दारे स्‍पष्‍ट करण्‍यात येते की, एकत्रीत हिंदु कुटूंब पध्‍दतीमध्‍ये घरातील सर्व सदस्‍य मिळून हे एकत्रीतरित्‍य शेती कसतात, अशा वेळी शेतीचे कामांची वाटणी होते त्‍यामुळे तक्रारकर्ता क्रं 2 व क्रं 3 चे वतीने तक्रारकर्ता क्रं 1 यांनी बियाणे खरेदी केलेले असल्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचे या आक्षेपात कोणतेही तथ्‍यदिसून येत नाही.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये पूर्व मशागती मध्‍ये नांगरणी व चिखलणी केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. तसेच पेरणीची तारीख 29.06.2019 आणि पुर्नलागवड तारीख 01 ऑगस्‍ट,2019 नमुद आहे. बोअलवेल व्‍दारे शेताला सिंचनाची सुविधा असल्‍याचे सुध्‍दा अहवालात नमुद आहे. त्‍याच बरोबर पिकास दिलेल्‍या खताचा तपशिल नमुद असून एक वेळा तणनाशक केल्‍याचे नमुद आहे. सदर समितीचे अहवालावर तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष कं 1 बियाणे विक्रेता यांच्‍या सहया आहेत.
दुसरी महत्‍वाची बाब अशी आहे की, विरुदपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी उत्‍तरा मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याने लागवड केलेल्‍या भात कस्‍तुरी धानाच्‍या वाणाच्‍या लागवडी संबधात जर-तरचे आरोप केलेले आहेत परंतु हे सर्व आरोप तक्रारदारांचे शेताची पाहणी न करता केलेले आहेत त्‍या संबधाने कोणताही सक्षम पुरावा विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीने दाखल केलेला नाही. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये मुद्दा क्रं 3 मध्‍ये योग्‍य मशागत केल्‍याचे तसेच मुद्दा क्रं 6 मध्‍ये बोअरवेल व्‍दारे सिंचनाची व्‍यवस्‍था केल्‍याचे नमुद आहे. मुद्दा क्रं 7 मध्‍ये पिकास दिलेल्‍या खताचा तपशिल नमुद आहे. सदर अहवाला मध्‍ये पेरणी पुर्नलागवड पध्‍दतीने योग्‍य अंतर ठेवून केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. समितीचे अहवालामध्‍ये तक्रारकर्ता क्रं1 श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे यांनी स्‍वतः साक्ष दिलेली आहे. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 श्री भास्‍कर टिचकुले या बियाणे विक्रेता याने तक्रारकर्त्‍याला बिल क्रं 25 दिनांक-25.06.2019 अनुसार बियाणे विक्री केल्‍याचे अहवालात मान्‍य केलेले आहे. सदर समितीचे अहवाला वर तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे विक्रेता यांच्‍या स्‍वाक्ष-या आहेत.
08. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने अहवाला मध्‍ये खालील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला-
मे. रामक्रिष्‍ण सिडस कॉपकेअर प्रायव्‍हेट लिमिेटेड कंपनीचे भात बियाणे वाण कस्‍तुरी-999 लागवड केलेल्‍या तक्रारदार शेतक-याच्‍या शेतावर पाहणी केली असता देवधान प्रजातीचे 60.34 टक्‍के लोंब आढळली. सदर लोंब काळया रंगाचे असून प्रत्‍येक लोंबतील दाण्‍याच्‍या टोकावर लांब तुस होते. याच लॉट नंबरचे वाण कस्‍तुरी-999 (Lot No.APR-19-36-1049) बियाणे घेतलेल्‍या अन्‍य दोन शेतक-या कडे याच पध्‍दतीनी भेसळ आहे काय याचीखात्री तपासणी केलीत्‍यांच्‍या शेतात हे काळया रंगाचे तुस असलेले देवधान (जंगली धान) आढळले नाही. तक्रारदार शेतक-याच्‍या शेतात आजुबाजूच्‍या परिसरातून पाण्‍याच्‍या लांटा सोबत हे देवधान (जंगली धान) पसरले असल्‍याचा निष्‍कर्ष निघतो. सदर शेतक-याने दरवर्षी फुलो-यावर धान असताना दिसलेले जंगली धान (देवधान) काढावे अशी शिफारस करण्‍यात येत आहे.
तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन एक बाब प्रकर्षाने दिसून येते की, समितीने तक्रारकर्त्‍याचे शेतातील विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणेनिर्माताकंपनीचेकस्‍तुरी-999 या धाना सोबत अन्‍य देवधान प्रजातीचे 60.34 टक्‍के लोंब आढळल्‍याचे आणि त्‍या लोंब हया काळया रंगाच्‍या असून प्रत्‍येक लोंबातहल दाण्‍याच्‍या टोकावर लांब तुस असल्‍याची बाब सुध्‍दा मान्‍य केलेली आहे. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने असाही निष्‍कर्ष काढलेला आहे की, तक्रारदार शेतक-याच्‍या आजुबाजूच्‍या परिसरातून पाण्‍याच्‍या लाटां सोबत देवधान जंगली धान पसरले असावे परंतु या निष्‍कर्षात जिल्‍हा ग्राहक आयोगास कोणतेही तथ्‍य दिसून येत नाही कारण देवधान प्रजातीचे जवळपास 60.34 टक्‍के लोंब आढळून आलेले आहे आणि एवढया मोठया प्रमाणावर आलेले लोंब हे आजुबाजूच्‍या परिसरातून पाण्‍याच्‍या लाटाव्‍दारे आले असावे हा जो निष्‍कर्ष काढलेला आहे तो हास्‍यास्‍पद दिसून येतो. याचे कारण असे की, आजूबाजुचे परिसरा मध्‍ये फक्‍त देवधान या जंगली धानाचेच उत्‍पादन होते काय ज्‍यामुळे एवढया मोठया प्रमाणावर पाण्‍याचे लाटाव्‍दारे फक्‍त देवधान या जंगली धानाचे बियाणे वाहत तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतात येतील आणि त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतामध्‍ये जिकडे तिकडे जंगली धान येईल. यावरुन ही बाब सुध्‍दा स्‍पष्‍ट होते की, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समिती ही शेतक-यांच्‍या हितांचे रक्षण करण्‍या करीता नेमलेली असताना सदर समिती ही बियाणे निर्माता कंपनीचा नुकसान भरपाईचे रकमे पासून बचाव कसा काय होईल व त्‍यांचे हित जोपासण्‍याचे कार्य करीत आहे असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे स्‍पष्‍ट मत आहे.
सदर शासना मार्फत गठीत केलेल्‍या समीती मध्‍ये कृषी क्षेत्रातील तज्ञ व्‍यक्‍तींचा समावेश असून तसेच कृषी क्षेत्रातील बाहेरील निःपक्ष कृषी तज्ञांच्‍या देखील अहवालावर सहया आहेत त्‍यामुळे त्‍यांनी दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास दाखविण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही. तक्रारदारांच्‍या शेतात कस्‍तुरी-999 या वाणाच्‍या पिका मध्‍ये जवळपास 60.34 टक्‍के देवधान जंगली धान आल्‍याने व त्‍याचा रंग काळा असल्‍याने अशा धानास कोणताही ग्राहक उपलब्‍ध झाला नाही या तक्रारदारांच्‍या विधानात जिल्‍हाग्राहक आयोगास तथ्‍य दिसून येते. त्‍यामुळे समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित कस्‍तुरी’-999 धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे विक्री केल्‍याची बाब सिध्‍द होते करीता मुद्दा क्रं 1 चे उत्‍तर आम्‍ही “होकारार्थी” नोंदवित आहोत.
याशिवाय तक्रारदारांनी दिनांक-22.11.2022 रोजी त्‍यांच्‍या शेतातील धान पिकाचे फोटो अभिलेखावर दाखल केलेत. तसेच अध्‍यक्ष तंटामुक्‍ती समिती तिडडी, तालुका जिल्‍हा भंडारा यांचे समक्ष तसेच अन्‍य शेतकरी अक्रं 1 ते 6 यांचे समक्ष शेतातील पिकाचे फोटो काढल्‍या बाबत सर्वा समक्ष मौका पंचनामा केल्‍याचे नमुद आहे. दिनांक-22.11.2022 रोजी पिकाचे फोटो काढणार असल्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 श्री भास्‍कर टिचकुले, पार्वती कृषी केंद्र मानेगाव, तालुका जिल्‍हा भंडारा यांना लेखी दिनांक-18.11.2022 रोजी कळविल्‍याबाबत अर्जाची प्रत पुराव्‍यार्थ दाखल केलेली आहे.
09. तक्रारकर्त्‍याचे वकीलांनी तक्रारीतील युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ खालील नमुद मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली-
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Kanta Kantha Rao- Verus-Y.Surya Narayana” (2017) CJ 619 (N.C.)- Revision Petition Nos.1008,1009 and 1010 of 2017 Decided on 03-05-2007
Petitioner had never filed any objections to report of Scientist nor did not file any application under Section 13 (1) (c) requesting for sample seeds to be sent to appropriate laboratory for testing. Petitioner could have sent sample for testing to laboratory which it had failed to do so. Revision Petitions dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Dharam Pal & Sons- Verus-Som Prakash” (2014) CJ 666 (N.C.)- Revision Petition No.-4672 of 2012 Decided on 08-05-2014
We have perused the evidence on record, the report submitted by the Committee constituted by the Deputy Director, Agriculture, Sirsa. Thus, as per the report, it is clear that the Complainant had sufferd his paddy crop, to the extent of 50%, on account of substandard quality of seeds sold to him by the Ops. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ National Seeds Corporation Ltd.- Verus-Abdul Azia Fakir Mohd. Inamdar & Another” (2009) CJ 518 (N.C.)- Revision Petition No.-1227 of 2004 Decided on 19-01-2009
In view of report of District Seeds Complaint Enquiry Committee seeds supplied to complainant were defective and a wrong representation had been made to complainant that seeds were certified and were having 85% germination capacity. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Maharashtra State Seeds Corporation Ltd.- Verus-Arvind Bajirao Borkar &Others” (2014) CJ 35 (N.C.)- Revision Petition No.-1412 of 2013 Decided on 06-09-2013
There is nothing on record to show that at the time of preparation of Panchanama made by District Seeds Complaint Enquiry Committee, representative of petitioners ever objected to same. As per Panchanama 50% of seeds were infected.
*****
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Western Agri Seeds Pvt.Ltd. & Others -Verus-K. Murlidhar Reddy & Others” (2015)CJ 920(NC)
या व्‍यतिरिक्‍त जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे खालील नमुद मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचे व मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर भिस्‍त ठेवण्‍यात येत आहे-
- Hon’ble Supreme Court of India- H.N.S.Shastry- Verus-“Asstt. Director Agriculture” (2004 (4) Mh.L.J.- (Page No.-838 to 841) Civil Appeal No. 2253 of 1999 decided on 06-05-2004
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने असे नमुद केलेले आहे की, Under Section 14(1) of the Consumer Protection Act, 1986, if the District Forum is satisfied that the goods complained against suffer from any defect, it could grant reliefs which include return of the price of the paddy and also compensation to the consumer for any loss suffered. Granting of relief to the consumer does not depend upon whether he should have made alternative arrangement. In the present case, it was enough for the appellant to establish that the paddy seeds supplied by the respondent were defective.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा तक्रारकर्त्‍याने विकत घेतलेले कस्‍तुरी-999 जातीचे धान बियाण्‍याचे पिका मध्‍ये मोठया प्रमाणात देवधान जंगली धान आल्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Indian Farmers Fertilizers Co-operative Ltd. -Verus-Vijay Kumar And Another” (2018)CJ 861 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “If despite all efforts made by the farmer, there is no flower and foliage in as many as 60-70% of the plants, it is obvious that there was some adulteration in the seeds. The team of the Agriculture Department also noted in this regard that there was a mixture of Gwar seeds shown to it.
Therefore, there is no reason to discard the report prepared by the officers of the Agriculture Department”.
सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये स्‍पष्‍टपणे नमुद आहे की, शेतक-याने पिक लागवडीसाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्‍न केल्‍या नंतरही 60 ते 70 टक्‍के झाडांना फुले व बोंडे आलेले नाहीत आणि बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा अहवाल कृषी अधिकारी यांचे समीतीने दिलेला असून सदर अहवाल अमान्‍य करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन नाही.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील कस्‍तुरी-999 जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Avon Beej Company- -Verus-Anoop Singh And Others” (2020)CJ 954 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “Report of the Agriculture Experts Committee wherein it has been found that 31% plants were of off-type due to which the Complainant suffered 29% loss of paddy crop and Off-type means any seed or plant not a part of the same variety and make include, seeds or plants of other varieties. Further, it is established that the seeds were not pure. The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded”.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील कस्‍तुरी-999 जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
मुद्दा क्रं 2 बाबत
10. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवालाचे सुक्ष्‍म अवलोकन केले असता असे दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 निर्माता कंपनीचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे तक्रारदारांच्‍या शेतात कस्‍तुरी-999 या वाणाच्‍या पिका मध्‍ये जवळपास 60.34 टक्‍के देवधान जंगली धानआल्‍याने व त्‍याचा रंग काळा असल्‍याचे निष्‍पन्‍न झालेले आहे. तसेच संबधित शेतक-याने पेरणीपूर्वी योग्‍य मशागत, सिंचनाची योग्‍य सुविधा, योग्‍य मात्रा मध्‍ये औषधी व खते दिल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने काढलेला आहे
11. तक्रारदारांनी तक्रारीचे मागणी मध्‍ये त्‍यांचे 0.62 हेक्‍टर क्षेत्रात 30 क्विंटल धानाचे उत्‍पादन होते आणि धानाचा प्रचलीत दर प्रतीक्विंटल रुपये-2000/- एवढा असून काळयारंगाचे धानाचे उत्‍पादनआल्‍याने संपूर्ण पिक वाया गेल्‍याने ग्राहक न लागल्‍याने रुपये-60,000/-एवढया अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाची नुकसान भरपाई मागितली.
12. तक्रारकर्त्‍यास अपेक्षीत धानाचे पिकाचे नुकसानीची भरपाई देण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर येथील प्रचलीत दराचा आधार घेण्‍यात येते. कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर मधील तांदुळाचे दर सन-2018-2019 मध्‍ये सरासरी जास्‍तीत जास्‍त रुपये-4725/- आणि कमीतकमी रुपये-2750/- संगणकावर दर्शविलेले आहेत, त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाचा भाव प्रती क्विंटल रुपये-3000/- एवढा दर मंजूर करण्‍यास कोणतीही अडचण नाही. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारी मध्‍ये रुपये-2000/- प्रती क्विंटल प्रमाणे अपेक्षीत उत्‍पादनाचे नुकसानीची मागणी केलेली आहे.
13. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मते पारंपारीक शेती आणि मशागतीचा विचार करता विदर्भा मध्‍ये धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन हे प्रती एकर 20 क्विंटल एवढे येते. तक्रारदारांनी तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे धानाचे बियाणे शेतामध्‍ये 0.62 हेक्‍टर आर एवढया क्षेत्रामध्‍ये पेरले होते. सर्वसाधारणपणे 40 आर शेती म्‍हणजे एक एकर आणि 2.5 एकर म्‍हणजे 100 आर म्‍हणजेच एक हेक्‍टर असे गणल्‍या जाते. तक्रारदारांनी 0.62 हेक्‍टर आर मध्‍ये वादातील धानाचे बियाणे पेरले याचाच अर्थ
तक्रारदारांनी दिड एकर एवढया क्षेत्रात वादातील धानाचे बियाणे पेरले, पेरणी केलेले क्षेत्र बघता त्‍याला एकूण 30 क्विंटल धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन होणे आवश्‍यक आहे. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे त्‍याचे शेतात कस्‍तुरी-999 या धानाचे पिकामध्‍ये देवधान जंगली धानाचे प्रमाण हे 60.34 टक्‍के एवढे होते आणि त्‍याधानाचा रंग हा काळा होता प्रत्‍येक दाण्‍याचे टोकावर लांब तुस होती.याचाच अर्थ असा होतो की, सदर संपूर्ण पिक हे काळया रंगाचे झाल्‍याने अशा पिकास भाव येणे दुरापास्‍त म्‍हणता येईल दुस-या शब्‍दात संपूर्ण पिक हे काळया रंगाचे दाण्‍यामुळे वाया गेलेले आहे, अशा परिस्थितीत तक्रारदारांचे धान पिकाचे 100 टक्‍के नुकसान झालेले आहे, त्‍यामुळे अपेक्षीत उत्‍पादन 30 क्विंटल आणि धानाचा दर प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- प्रमाणे हिशोबात घेतल्‍यास तक्रारदार शेतक-यांचे रुपये-90,000/- उत्‍पन्‍नाचे नुकसान झालेले आहे असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
14. तक्रारदारांना वेळेवर त्‍यांचे पिकाचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई न मिळाल्‍याने शेवटी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल करावी लागली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनीचे कस्‍तुरी-999 जातीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याची बाब तालुका तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली असल्‍याने त्‍यांना नाहक या प्रकरणात त्रास सहन करावा लागला त्‍यामुळे त्‍यांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-10,000/- नुकसान भरपाई आणि तक्रारीचा खर्च रुपये-10,000/- विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनी कडून देण्‍याचे आदेशित करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. त्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदवित आहोत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 हा बियाणे विक्रेता असून भेसळयुक्‍त बियाण्‍या संबधाने त्‍याची कोणतीही जबाबदारी येत नसल्‍याने त्‍याचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. अशाप्रकारे मुद्दा क्रं 1 व 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदविण्‍यात आल्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 3 अनुसार तक्रारी मध्‍ये खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करीत आहोत.
:: अंतिम आदेश ::
- तक्रारकर्ता क्रं-1) श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे, तक्रारकर्ता क्रं 2 श्री किर्तीमान खुशाल ठाकरे आणि तक्रारकर्ता क्रं 3 श्री रुपेश खुशाल ठाकरे यांची तक्रार विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 बियाणे निर्माता कंपनी रामक्रिष्‍णा सिडसक्रॉप केअर प्रायव्‍हेट लिमीटेड आणि तिचे मालक/ कार्यका संचालक यांचे विरुध्‍द वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या खालील प्रमाणे अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/कार्यकारी संचालकांना आदेशित करण्‍यात येते की,त्‍यांनी तक्रारदारांना पुरविलेल्‍या भेसळयुक्‍त कस्‍तुरी-999 या धान पिकाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसान भरपाई दाखल रक्‍कम रुपये-90,000/- (अक्षरी रुपये नव्‍वद हजार फक्‍त) आणि सदर नुकसान भरपाईचे रकमेवर तक्रार दाखल दिनांक-06.04.2021 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याज प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत सर्व तक्रारदारांचे वतीने तक्रारकर्ता क्रं 1) श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे यांना अदा करावे.
- तक्रारदारांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल भरपाई म्‍हणून रुपये-10,000/- (अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-10,000/- (अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) अशा रकमा विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांनी सर्व तक्रारदारांचे वतीने तक्रारकर्ता क्रं 1) श्री खुशाल रघुनाथ ठाकरे यांना अदा कराव्‍यात.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 पार्वती कृषी केंद्र पोस्‍ट मानेगाव, तालुका जिल्‍हा भंडारा या बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
- सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं- 2 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचे मालक/कार्यकारी संचालक यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांकापासून 30 दिवसांचे आत करावे.
- निकालपत्राच्‍या प्रथम प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध करुन देण्‍यात याव्‍यात.
- उभय पक्षां तर्फे दाखल अतिरिक्‍त संच त्‍यांनी जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे कार्यालयातून परत घेऊन जावेत.
