निकालपत्र तक्रार दाखल दिनांकः- 18/10/2010 तक्रार नोदणी दिनांकः- 21/10/2010 तक्रार निकाल दिनांकः- 29/01/2011 कालावधी 03 महिने 08 दिवस जिल्‍हा ग्राहक तक्रार निवारण न्‍यायमंच, परभणी अध्‍यक्ष - श्री.चंद्रकांत बी. पांढरपट्टे, B.Com.LL.B. सदस्‍या सदस्‍या सुजाता जोशी B.Sc.LL.B. सौ.अनिता ओस्‍तवाल M.Sc. 1 सौ.सोमित्राबाई प्रल्‍हाद बोबडे. अर्जदारः-तक्रार क्रमांक 227/2010 वय 40 वर्षे.धंदा.घरकाम. (अड.व्हि.पी.चोखट) रा.चाटे पिंपळगांव ता.पाथरी. 2 श्री.प्रल्‍हाद बापुराव बोबडे वय 45 वर्षे.धंदा शेती. रा.वरील प्रमाणे. 1 श्री.धोंडीबा सिताराम भालसत्रे अर्जदारः-तक्रार क्रमांक 228/2010 वय 60 वर्ष,धंदा-शेती. (अड.व्हि.पी.चोखट) रा.चाटे पिंपळगांव ता.पाथरी. 2 श्री.तुकाराम धोंडीबा भालसत्रे. वय 30 वर्ष,धंदा-शेती. रा.वरील प्रमाणे. 1 श्रीमती लक्ष्‍मीबाई कारभारी भालसत्रे. अर्जदारः-तक्रार क्रमांक 229/2010 वय 45 वर्ष,धंदा-घरकाम व शेती. (अड.व्हि.पी.चोखट) रा.चाटे पिंपळगांव ता.पाथरी.
2 श्री.विठ्ठल हरिकिशन भालसत्रे. वय 40 वर्ष, धंदा- शेती. रा.वरील प्रमाणे. विरुध्‍द 1 मुदगलेश्‍वर कृषी केंद्र गैरअर्जदार. पाथरी मोंढा समोर,माजलगांव रोड,पाथरी (अड.बी.एम.चिलवंत.) 2 निर्मल सिड्स प्रा.लि, (अड.सुनिता बंग(मणियार)) पोष्‍ट बॉक्‍स नं.63, भडगांव रोड,पाचोरा जि.जळगांव – 424 201 ( म.रा.) 413,गडीतल नार्थेक्‍स टॉवर,नेताजी सुभाष प्‍लेस, पितमपुरा,दिल्‍ली – 110030 ------------------------------------------------------------------------------------- कोरम - 1) श्री.सी.बी.पांढरपट्टे. अध्‍यक्ष. 2) सौ.सुजाता जोशी. सदस्‍या. 3) सौ.अनिता ओस्‍तवाल. सदस्‍या. ------------------------------------------------------------------------------------------------------- ( निकालपत्र पारित व्‍दारा श्री.सी.बी.पांढरपट्टे.अध्‍यक्ष. ) निकृष्‍ट दर्जाचे सोयाबीन बियाण्‍याची नुकसान भरपाई मिळणेसाठी विक्रेता उत्‍पादक यांच्‍या विरुध्‍द प्रस्‍तुतच्‍या तक्रारी आहेत. वरील तिन्‍ही तक्रार अर्जातील अर्जदार मौजे चाटे पिंपळगाव ता.पाथरी येथील रहिवासी शेतकरी आहेत.त्‍यांनी माहे जून 2010 च्‍या खरीप हंगामात त्‍यांच्‍या शेतात सोयाबीनचे पीक घेण्‍यासाठी गैरअर्जदार क्रमांक 1 बियाणे विक्रेताकडून गैरअर्जदार क्रमांक 2 यांनी उत्‍पादित केलेल्‍या बियाणांच्‍या पिशव्‍या खरेदी केल्‍या होत्‍या. परंतु अल्‍प प्रमाणात बियाणांची उगवण झाली व पीक कमी झाले अशा अर्जदारांची तक्रार आहेत. तिन्‍ही तक्रारींचे स्‍वरुप एक सारखे असून गैरअर्जदार यांनी तक्रार अर्जावर दिलेले लेखी म्‍हणणे देखील एकसमान आहे त्‍यामुळे तिन्‍ही प्रकरणांचा निकाल संयुक्‍त निकाल पत्राव्‍दारे देण्‍यात येत आहे. तक्रार अर्जातील थोडक्‍यात हकीकत खालील प्रमाणे. प्रकरण क्रमांक 227/2010 मधील अर्जदार क्रमांक 2 ने तारीख 17/06/2010 रोजी लॉट क्रमांक 50833 निर्मल सोयाबीन बियाणांच्‍या 30 किलोच्‍या दोन पिशव्‍या प्रती रु.1400/- प्रमाणे खरेदी केल्‍या होत्‍या, प्रकरण क्रमांक 228/2010 मधील अर्जदार क्रमांक 2 ने तारीख 16/06/2010 रोजी 30 किलोची एक पिशवी रु.1400/- प्रमाणे खरेदी केली होती,आणि प्रकरण क्रमांक 229/2010 मधील अर्जदार क्रमांक 2 ने 17/06/2010 रोजी 30 किलोची एक पिशवी रु.1400/- ला खरेदी केली होती. तिन्‍ही अर्जदारांनी त्‍यांच्‍या मालकीच्‍या शेतामध्‍ये तारीख 17 व 18 जुलै 2010 रोजी बियाणे पेरले.त्‍यानंतर 10 दिवसांनी पाहिले असता बियाणांची अल्‍प प्रमाणात उगवण झाल्‍याचे त्‍यांना दिसले. म्‍हणून कृषी विभाग पंचायत समिती पाथरी यांच्‍याकडे लेखी तक्रारी केल्‍या.त्‍यानुसार कृषी अधिकारी पंचायत समिती पाथरी यांनी तारीख 26/08/2010 रोजी तिघांच्‍याही शेतात समक्ष भेट देवुन पाहणी करुन अहवाल दिला.त्‍यामध्‍ये बियाणांची उगवण केवळ 40 ते 45 टक्‍केच झाल्‍याचे दिसून आले असा अभिप्राय दिला. अर्जदारांचे म्‍हणणे असे की, 0 - 30 आर क्षेत्रात साधारणपणे 13 क्विंटल उत्‍पन्‍न मिळावयास हवे होते ते मिळाले नाही त्‍यामुळे प्रती क्विंटल रु.2,000/- दरा प्रमाणे निम्‍मेच पीक मिळाल्‍यामुळे तिघांनी शेतात पेरणी केलेल्‍या क्षेत्रानुसार पिकाचे निम्‍मे नुकसान झाले.म्‍हणून ग्राहक मंचात प्रस्‍तुतच्‍या तक्रारी दाखल करुन प्रकरण 227/2010 मधील अर्जदाराने 60 आर जमिनी मध्‍ये पेरलेल्‍या बियाणांची नुकसान भरपाई रु.50,000/-, प्रकरण 228/2010 आणि 229/2010 मधील अर्जदारांनी प्रत्‍येकी 30 क्षेत्रात पेरलेल्‍या बियाणांची नुकसान भरपाई प्रत्‍येकी रु.26,000/- याखेरीज मानसिक त्रासापोटी रु.5,000/- व प्रत्‍येकी अर्जाचा खर्च रु. 2,000/- प्रत्‍येकी गैरअर्जदाराकडून मिळावा अशी मागणी केली आहे. तक्रार अर्जावर लेखी म्‍हणणे सादर करण्‍यासाठी गैरअर्जदारांना मंचातर्फे नोटीसा पाठविल्‍यावर गैरअर्जदार क्रमांक 1 ने तारीख 20/01/2010 रोजी तिन्‍ही प्रकरणात आपले लेखी जबाब ( नि.18/ ) दाखल केला आहे.गैरअर्जदार क्रमांक 2 ने तारीख 12/01/2010 रोजी तिन्‍ही प्रकरणात आपले लेखी जबाब ( नि.18) दाखल केले आहेत. गैरअर्जदार क्रमांक 1 याने आपल्‍या लेखी जबाबात ( नि.18) अर्जदारानी त्‍यांच्‍याकडून बियाणे खरेदी केलेला मजकूर वगळता बाकीची सर्व विधाने साफ नाकारलेली आहेत.खरेदी केलेले बियाणे पेरल्‍यानंतर त्‍याची अल्‍प प्रमाणात उगवण झाली या संबंधीचा मजकूर वैयक्तिक माहिती अभावी साफ नाकारला आहे. तसेच तारीख 26/10/2008 रोजी कृषी अधिकारी यांनी अर्जदाराच्‍या शेतात समक्ष भेट देवुन दिलेला अहवाल गैरअर्जदारास पूर्व नोटीस न देता त्‍यांच्‍या अपरोक्ष केलेला असल्‍यामुळे कृषी अधिका-यांशी संगनमत करुन पैसे मिळण्‍यासाठी खोटा अहवाल तयार केला आहे.असे त्‍यांचे म्‍हणणे आहे.गैरअर्जदाराचे पुढे म्‍हणणे असे की, तो किरकोळ विक्रेता आहे गैरअर्जदार क्रमांक 2 कंपनीच्‍या सिलबंद बियाणांच्‍या पिशव्‍या धनलक्ष्‍मी कृषी सेवाकेंद्र पाथरी या घाऊक विक्रेत्‍याकडून त्‍याने आणलेल्‍या होत्‍या आणि पॅकबंद पिशव्‍या अर्जदारांना विकलेल्‍या होत्‍या व सिलबंद अवस्‍थेतच अर्जदारांना विकलेल्‍या आहेत.त्‍यामुळे बियाणांच्‍या संबंधीची कसलीही जबाबदारी त्‍यांच्‍यावर येत नाही.सबब त्‍यांचे विरुध्‍दच्‍या तक्रारी फेटाळण्‍यात याव्‍यात.अशी शेवटी निंती केली आहे. लेखी निवेदनाच्‍या पुष्‍टयर्थ गैरअर्जदार क्रमांक 1 चे शपथपत्र (नि.19) आणि पुराव्‍यातील कागदपत्रात नि.21 लगत अर्जदारास विकलेल्‍या बियाणांच्‍या पावत्‍यांच्‍या छायाप्रती दाखल केलेल्‍या आहेत. गैरअर्जदार क्रमांक 2 निर्मल सिड्स प्रा.लि.जळगाव यांनी आपले लेखी जबाबात ( नि.22) तक्रार अर्जातील सर्व मजकूर चुकीचा व खोटा असल्‍याचे कथन करुन साफ नाकारला आहे त्‍यांचे म्‍हणणे असे की, तारीख26/08/2010 रोजी कृषी पंचायत समिती पाथरी यांनी अर्जदाराच्‍या शेतात समक्ष भेट देवुन दिलेला अहवाल गैरअर्जदार कंपनीला कोणतीही पूर्व सुचना न देता त्‍यांच्‍या अपरोक्ष केलेला असल्‍यामुळे अहवालातील अभिप्राय त्‍यांच्‍यावर बंधनकारक नाही.तो महाराष्‍ट्र शासनाच्‍या कृषी संचालनालय यांच्‍या तारीख 27/03/1992 च्‍या परिपत्रकातील मार्गदर्शक सुचने प्रमाणे व कार्यपध्‍दती प्रमाणे केलेला नाही. अर्जदारानी तक्रार अर्जातून अपेक्षीत उत्‍पन्‍ना बद्दल केलेली विधाने अतिशयोक्‍तीपूर्ण असून त्‍यासंबंधी नुकसान भरपाईची केलेली मागणी त्‍यांनी साफ नाकारली आहे.गैरअर्जदार क्रमांक 2 चे पुढे म्‍हणणे असे की, त्‍यांनी उत्‍पादित केलेल्‍या लॉट नंबर 50833 च्‍या 30 पॅकिंगच्‍या सोयाबीन बियाणांच्‍या 112 पिशव्‍या कंपनीच्‍या जालना डेपोला पाठविल्‍या होत्‍या त्‍यातील 18 पिशव्‍या कंपनीचे पाथरी येथील डिलर धनलक्षमी कृषी सेवाकेंद्र यांना विक्रीसाठी पाठवील्‍या त्‍याची विक्री झाल्‍यावर त्‍या बियांणा संदर्भात अर्जदारा खेरीज अन्‍य कोणाचीही तक्रार आजपर्यंत कंपनीकडे आलेली नाही.सदर बियाणे विक्रीस काढण्‍यापूर्वी गुणवत्‍ता नियंत्रण प्रयोग शाळेत त्‍याची प्रायोगिक तपासणी करुन मगच 30 किलोच्‍या बॅगमध्‍ये पॅकींग करुन विक्रीस काढलेल्‍या होत्‍या अर्जदाराच्‍या म्‍हणण्‍या प्रमाणे बियाणे अल्‍प प्रमाणात उगवले त्‍याअर्थी बियाणे निकृष्‍ट दर्जाचे होते असा आरोप चुकीचा आहे.उगवण कमी होण्‍यास इतरही नैसर्गिक कारणे अवलंबून असतात त्‍यामध्‍ये जमिनीची निकृष्‍ठ प्रत, पेरणीची चुकीची पध्‍दत, आर्द्रता, विपरीत हवामान, किडींचा प्रादुर्भाव, खते व पाणी पुरवठ्याचा अभाव याही गोष्‍टी अवलंबून असतात. वरील गोष्‍टी टाळण्‍यासाठी आवश्‍यकती काळजी न घेतल्‍यास उगवणशक्‍तीवर निश्चितपणे परिणाम होतो. कंपनीने बियाणे विक्रीस काढतांना कशा प्रकारे पेरणी करावी व पेरणी नंतर कोणती काळजी घ्‍यावी यासबंधीचे माहिती पत्रकही प्रसिध्‍द केलेले आहे.अर्जदाराने त्‍याकडे दुर्लक्ष केलेले दिसते. गैरअर्जदारावर खोटा आरोप ठेवुन भरमसाठ रक्‍कम मिळण्‍यासाठीच अर्जदाराने या खोट्या तक्रारी केल्‍या आहेत. त्‍या रु. 50,000/- च्‍या कॉम्‍पेन्‍सेटरी कॉस्‍टसह फेटाळण्‍यात याव्‍यात.अशी शेवटी विनंती केलेली आहे. लेखी जबाबाच्‍या पुष्‍टयर्थ गैरअर्जदार क्रमांक 2 तर्फे लिगल ऑफिसरचे शपथपत्रपुराव्‍यातील कागदपत्रात नि.24 लगत 12 कागदपत्रांच्‍या छायाप्रती दाखल केलेल्‍या आहेत. तक्रार अर्जाच्‍या अंतिम सुनावणीच्‍या वेळी अर्जदार तर्फे अड.चोखट यांनी युक्तिवा केला.गैरअर्जदार क्रमांक 2 तर्फे लेखी युक्तिवाद सादर करत असल्‍याचे सांगितले. परंतु आज अखेर तो दिलेला नाही.गैरअर्जदार क्रमांक 2 तर्फे अड.श्रीमती सुनिता बंग यांनी युक्तिवाद केला. निर्णयासाठी उपस्थित होणारे मुद्दे. मुद्दे. उत्‍तर. 1 अर्जदाराने गैरअर्जदार क्रमांक 1 कडून व गैरअर्जदार क्रमांक 2 या उत्‍पादक कंपनीच्‍या निर्मल सोयाबीन बियाणे कमी उगवणशक्‍तीचे व निकृष्‍ट दर्जाचे होते हे अर्जदाराकडून कायदेशिररित्‍या शाबीत झाले आहे काय ? नाही. 2 तक्रार अर्जातून मागणी केलेली नुकसान भरपाई मिळणेसाठी अर्जदार पात्र आहेत काय ? नाही. 3 निर्णय ? अंतिम आदेश प्रमाणे. कारणे मुद्दा क्रमांक 1 व 3 तिन्‍ही प्रकरणातील अर्जदारांनी गैरअर्जदार क्रमांक 1 पाथरी येथील बियाणे विक्रेत्‍याकडून तारीख 16/06/2010 आणि तारीख 17/06/2010 रोजी गैरअर्जदार क्रमांक 2 निर्मल सिड्स या उत्‍पादक कंपनीच्‍या लॉट नंबर 50833 मधील बियाणांच्‍या पिशव्‍या माहे जुन 2010 च्‍या खरीप हंगामात पेरणीसाठी खरेदी केल्‍या होत्‍या ही अडमिटेड फॅक्‍ट आहे.अर्जदारानी पुराव्‍यात बियाणे खरेदीच्‍या मुळ पावत्‍या नि.4/1 वर दाखल केलेल्‍या असल्‍यामुळे अर्जदार गैरअर्जदारांचे ग्राहक आहेत ही प्राथमिक बाब पुराव्‍यातून शाबीत झालेली आहे.प्रकरण 227/2010 मधील अर्जदाराने त्‍याच्‍या मालकीच्‍या गट नंबर 58 मध्‍ये 0 -60 आर क्षेत्रात 30 किलोच्‍या दोन पिशव्‍या, प्रकरण क्रमांक 228/2010 मधील अर्जदाराने त्‍याच्‍या मालकीच्‍या गट नंबर 49 मध्‍ये 0 – 30 आर क्षेत्रात 30 किलोची एक पिशवी आणि प्रकरण 229/2010 मधील अर्जदाराने त्‍याच्‍या मालकीच्‍या गट नंबर 5 मध्‍ये 0 – 30 आर क्षेत्रात 30 किलोची एक पिशवी याप्रमाणे तारीख 18/07/2010 रोजी पेरल्‍या होत्‍या हे शाबीत करण्‍यासाठी पुराव्‍यात नि.4/3 वर जमिनीचे 7/12 उता-यावरुन आणि नि.4/4 वर दाखल केलेल्‍या कृषी अधिकारी पंचायत समिती पाथरी यांचा क्षेत्र पाहणी अहवाल मधील नोंदीतून अर्जदाराने खरेदी केलेल्‍या बियाणे त्‍यांच्‍या शेतात पेरले होते ही गोष्‍ट शाबीत झालेली आहे.अर्जदारांची तक्रार अशी आहे की, बियाणे पेरल्‍या नंतर 10 दिवसांनी शेताची पाहणी केली असता त्‍यांना पेरलेले बियाणे अल्‍प प्रमाणात उगवले असल्‍याचे दिसले म्‍हणून त्‍यांनी कृषी अधिकारी पंचायत समिती पाथरी यांच्‍याकडे तक्रार केली होती.त्‍यानुसा कृषी अधिकारी यांनी तारीख 26/08/2010 रोजी तिन्‍ही प्रकरणातील अर्जदाराच्‍या शेतात समक्ष भेट देवुन पाहणी अहवाल दिला होता त्‍यामध्‍ये 40 ते 45 टक्‍के उगवण झाल्‍याचे त्‍यांनी अभिप्राय दिला होता. त्‍या आधारे अर्जदारांनी ग्राहक मंचात प्रस्‍तुतच्‍या तक्रारी दाखल करुन अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाच्‍या निम्‍मे उत्‍पन्‍न झाले. म्‍हणून नुकसान भरपाईची मागणी केली आहे. परंतु पुराव्‍यात अर्जदारानी दाखल केलेल्‍या नि.4/4 वरील कृषी अधिकारी पंचायत समिती पाथरी यांनी केलेल्‍या पाहणी अहवालाचे अवलोकन करता त्‍यामध्‍ये ब-याच त्रुटी असल्‍याचे दिसते.कृषी अधिका-याने शेतक-यांच्‍या ज्‍या गट नंबर मध्‍ये पाहणी केली होती त्‍या गट नंबरचा उल्‍लेख आहे,परंतु त्‍यापैकी किती क्षेत्रात बियाणे पेरले होते त्‍याबद्दल एका शब्‍दाचाही उल्‍लेख केलेला दिसत नाही.याखेरीज इतरही ब-याच त्रुटी जाणवतात. खरे पाहता पेरलेल्‍या बियाणांची उगवण झाली नाही म्‍हणून सदोष / निकृष्‍ट बियाणांबाबत शेतक-यांने कृषी अधिकारी पंचायत समिती किंवा जिल्‍हा परिषद कृषी विभाग यांच्‍याकडे लेखी तक्रार केल्‍यावर राज्‍य कृषी संचालनालयाने जिल्‍हा स्‍तरावर सात सदस्‍यांची समिती गठण करुन त्‍या समितीने तक्रार दाराच्‍या शेतावर समक्ष भेट देवुन पिकांच्‍या पाहाणी संबंधी अनुसरावयाच्‍या कार्यपध्‍दती बाबत मार्गदर्शक सुचनांचे परिपत्रक 10 जून 82 व ता. 02 जानेवारी 84 आणि त्‍यानंतर ता.27/03/92 रोजी दुसरे परिपत्रक प्रसिध्‍द केलेले होते.त्‍याची प्रतही गैरअर्जदार 2 तर्फे पुराव्‍यात नि.25 लगत दाखल केली आहे.शिवाय अलिकडचे परिपत्रक क्रमांक गुनियो/बियाणे/स्‍थाज/5/92/का66 मध्‍ये आणि त्‍यानंतर पुन्‍हा तारीख 01/07/98 रोजी तिसरे परिपत्रक प्रसिध्‍द केलेले आहे त्‍यामध्‍ये दिलेल्‍या मार्गदर्शक सुचने प्रमाणे अर्जदारांनी पुराव्‍यात दाखल केलेले दोन्‍हीही अहवाल परीपूर्ण नाहीत. परिपत्रकातील सुचनेनुसार अर्जदारांच्‍या शेतामध्‍ये समितीच्‍या सर्वच्‍या सर्व सात सदस्‍यांनी समक्ष भेट देणे बंधनकारक असतांना अर्जदारांच्‍या शेतात फक्‍त कृषी अधिकारी पंचायत समिती पाथरी या एकट्यानेच भेट देवुन पाहणी केल्‍याचे दिसते. तसेच या कंपनीच्‍या ज्‍या बियाणे उत्‍पादका विरुध्‍द अर्जदाराची तक्रार आहे त्‍यांना पिक पाहणीची पूर्व नोटीस देवुन त्‍यांचे समक्ष पाहाणी करणे बंधनकारक असतांना अर्जदारांच्‍या शेताची पाहाणी बियाणे उत्‍पादकांना पूर्व नोटीस न देताच परस्‍पर केली असल्‍याचे दिसते व तिन्‍ही अहवालावर पंच साक्षीदारांची नावे नाहीत फक्‍त एकाच साक्षीदाराचा अंगठा आहे.त्‍याचे नांव देखील लिहिलेले नाही. तसेच प्रत्‍यक्ष पाहाणी केल्‍यासंबंधीचा स्‍वतंत्र पंचनामा करणे बंधनकारक असतांना समितीने केलेला नाही. त्‍यामुळे अहवाल प्रत्‍यक्ष पाहाणी करुन केला असेल का? ही शंका आल्‍यावाचून राहात नाही.त्‍यामुळे पाहाणी गैरअर्जदारांच्‍या अपरोक्ष व पंचनाम्‍याशिवाय केलेली असल्‍यामुळे अहवाल निरर्थक व कायदेशिररित्‍या पुराव्‍यात ग्राहय धरता येणे कठीण आहे.त्‍याही पेक्षा महत्‍वाची बाब म्‍हणजे समितीच्‍या सदस्‍यांनी केलेल्‍या पाहाणीत बियाणांची उगवण निकृष्‍ट/ सदोष प्रतिच्‍या बियाणांमुळे झाली आहे असे समितीचे मत झाल्‍यानंतर अभिप्रायाला अनुसरुन बियाणे उत्‍पादकाकडून अथवा विक्रेत्‍याकडून शेतक-याने पेरलेल्‍या बियाणांच्‍या लॉट मधीलच नमुने बियाणे / पाकिटे ताब्‍यात घेवुन समुचित प्रयोग शाळेत तपासणीसाठी पाठवले पाहिजेत अशीही परिपत्रकात मार्गदर्शक सुचना आहे.त्‍याही मार्गदर्शक सुचनेकडे कृषी अधिकारी पंचायत समिती पाथरी यानी दुर्लक्ष केलेले दिसते. बियाणांची पेरणी करतांना पेरणीच्‍यावेळी वापरलेली खते व किटकनाशके यांचा अहवालात सविस्‍तर उल्‍लेख त्रोटकपणे केला आहे परंतु न्‍यायमंचापुढे ही गोष्‍ट शाबीत करण्‍यासाठी वापरलेली खते,किटकनाशके यांच्‍या खरेदी पावत्‍या दाखल केलेल्‍या नाहीत त्‍यामुळे त्‍यांचा वापर केला व ही बाबही ठोस पुराव्‍या शिवाय ग्राहय धरता येणे कठीण आहे.निरीक्षण अहवालातील अभिप्रायामध्‍ये कृषी अधिका-याने शेतक-यांच्‍या शेतातील बियाणांची उगवण सुमारे 40 टक्‍के ते 45 टक्‍के आढळून आली असा अभिप्राय दिला आहे. परंतु ही टक्‍केवारी कोणत्‍या पध्‍दतीने वा कशाच्‍या आधारे निश्चित केली. या संबंधीचा कसलाही खुलासा / स्‍पष्‍टीकरण अहवालात दिलेले नसल्‍यामुळे तो अविश्‍वासार्ह वाटते. क्षेत्र निरीक्षण अहवालातील वर नमुद केलेल्‍या त्रुटी खेरीज तक्रार अर्जाबाबत इतरही शंकास्‍पद बाबी उपस्‍थीत राहतात त्‍यामध्‍ये 1) उगवण झाली नाही म्‍हणून बियाणे सदोष आहे अशी शंका त्‍यांना आली होती म्‍हंटल्‍यानंतर बियाणे विक्रेता किंवा उत्‍पादकाकडे त्‍याबाबत त्‍यांनी का तक्रार केली नाही ? त्‍याचा कोणताही पुरावा मंचापुढे दिलेला नाही.किंवा तक्रार अर्जामध्‍येही तक्रार केल्‍याचा उल्‍लेख नाही.ग्राहक मंचात गैरअर्जदारां विरुध्‍द प्रस्‍तुतच्‍या तक्रारी दाखल केल्‍यानंतर अर्जदार अथवा त्‍याचे वकिल प्रतिनिधीने खरेदी केलेले बियाणे सदोष किंवा निकृष्‍ट दर्जाचे होते हे कायदेशिररीत्‍या शाबीत करण्‍यासाठी गैरअर्जदाराकडे तथाकथीत बियाणांचे नमुने समुचित प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठविणेत यावेत म्‍हणून ग्राहक संरक्षण कायद्याच्‍या कलम 13 (1) (क) मधील तरतुदी प्रमाणे मंचाकडे बियाणांच्‍या रिकाम्‍या पिशव्‍या व नमुने सादर करुन बियाणांची प्रयोग शाळेतून तपासणी व्‍हावी म्‍हणून प्रकरणाच्‍या अंतिम सुनावणीच्‍या नेमले तारखे पर्यंतही दरम्‍यानच्‍या काळात मागणी केलेली नाही.अथवा त्‍याबाबत आग्रह धरलेला नाही.ही देखील मोठी कायदेशिर त्रुटी राहिलेली आहे. खरेदी केलेले बियाणे सदोष व उगवण क्षमता नसलेले होते.या कारणास्‍तव अर्जदाराने नुकसान भरपाईसाठी गैरअर्जदारा विरुध्‍द कायदेशिर दाद मागीतल्‍यावर बियाणे सदोष आहेत हे शाबीत करण्‍याची सर्वस्‍वी जबाबदारी अर्जदारावरच येते आणि बियाणांच्‍या प्रयोगशाळेतील तपासणीतील निष्‍कर्षा खेरीज ते सदोष अथवा निकृष्‍ठ आहेत हे कायदेशिररित्‍या ग्राहय धरता येत नाही. तोच एकमेव सबळ पुरावा ठरतो.या संदर्भात (1) रिपोर्टेड केस 2009 (2) सी.पी.जे.पान 414 (महाराष्‍ट्र राज्‍य आयोग) Field inspected by committee – Report of committee could not be acted upon as expert if not associated as required by Govt. Resolution – Seed Defective not proved – No Relief entitled. (2) रिपोर्टेड केस 2008 (3) सी.पी.आर.पान 260 ( महाराष्‍ट्र राज्‍य आयोग ) मध्‍ये असे मत व्‍यक्‍त केले आहे की, Seed Committee report placed on record not at all sufficient to establish infirior quality of seeds (3) रिपोर्टेड केस (अ ) 2007 (2) सी.पी.जे.पान 148 ( राष्‍ट्रीय आयोग ) (ब ) 2008 (2) सी.पी.आर.पान 193 (राष्‍ट्रीय आयोग) When there was no laboratory testing report, then complaint was liable to be dismissed. (4) रिपोर्टेड केस 2003 (3) सी.पी.जे पान 628 या प्रकरणात देखील मा.महाराष्‍ट्र राज्‍य आयोगाने वरील प्रमाणेच मत व्‍यक्‍त केले आहे. (5) रिपोर्टेड केस 2009 (1) सी.पी.आर.पान 182 (राष्‍ट्रीय आयोग) Question of quality of seeds is to be determined procedure contemplated under section 13 (1) (c) of Consumer Protection Act and not on the besis of assumption or presumption . (6) रिपोर्टेड केस 2007 (1) सी.पी.जे.पान 266 ( राष्‍ट्रीय आयोग ) If Laboratory testing report supports the seed manufacturer that seed was of 99.6 % purity. Then he is not liable for any compensation वरील सर्व रिपोर्टेड केसेस मध्‍ये व्‍यक्‍त केलेली मते प्रस्‍तुत प्रकरणाला लागु पडत असल्‍यामुळे गैरअर्जदार क्रमांक 2 ने उत्‍पादिते केलेली तथाकथीत लॉट नंबरची बियाणे निकृष्‍ठ / सदोष होती हे कायदेशिररित्‍या शाबीत झालेले नाही.याउलट गैरअर्जदार क्रमांक 2 तर्फे नि.24 लगत दाखल केलेल्‍या पुराव्‍यातील कंपनीने उत्‍पादित केलेले बियाणे मार्केटमध्‍ये वितरीत करण्‍यापूर्वी त्‍यांच्‍या उगवण क्षमते विषयी गुणवत्‍ता नियंत्रण प्रयोगशाळेत लॉट नंबर 50833 व इतर काही प्‍लॉट नंबरच्‍या निर्मल बियाणांची प्रायोगिक तपासणी केलेल्‍या अहवालाची छायाप्रत दाखल केलेली आहे त्‍यामध्‍ये उगवण क्षमता 75 टक्‍के चांगल्‍या प्रकारची व बियाणांची शुध्‍दता 99.99 टक्‍के असल्‍याची तपासणी मधील निष्‍कर्ष असल्‍याचे नमुद केलेले आहे.शिवाय उगवण क्षमता चांगली विक्रीयोग्‍य असल्‍याचा अभिप्रायही दिलेला असल्‍यामुळे बियाणे मुळीच सदोष नव्‍हते हे पुराव्‍यातून गैरअर्जदार क्रमांक 2 ने सिध्‍द केलेले आहे. बियाणांची उगवण चांगल्‍या प्रकारे न होण्‍यापाठीमागे केवळ बियाणे सदोष आहेत हाच एक निकष नाही जमिनीची प्रत, आर्द्रता, औषधे, खते यावरही उगवण क्षमता अवलंबून असते.त्‍या संबंधीची मार्गदर्शन पुस्तिकाही कंपनीने प्रसिध्‍द केली आहे ती नि.24 लगत आहे त्‍याप्रमाणे अर्जदारांनी काळजी घेतली नसावी.असे मंचाचे मत आहे.बियाणांबाबत उत्‍पादकावर आरोप केल्‍यानंतर तो काटेकोरपणे शाबीत करण्‍याची अर्जदारांची जबाबदारी होती परंतु तो शाबीत झालेला नाही. त्‍यामुळे अर्जदार कोणतीही नुकसान भरपाई मिळणेस पात्र नाहीत. सबब,मुद्दा क्रमांक 1 व 3 चे उत्‍तर नकारार्थी देवुन आम्‍ही खालील प्रमाणे आदेश देत आहोंत. आदेश 1 तक्रार क्रमांक 227/2010, तक्रार क्रमांक 228/2010 व तक्रार क्रमांक 229/2010 नामंजूर करण्‍यात येत आहेत. 2 पक्षकारानी आपला खर्च आपण सोसावा. 3 पक्षकारांना आदेशाच्‍या प्रती मोफत पुरवाव्‍यात. 4 आदेशाची मुळप्रत प्रकरण क्रमांक 227/2010 मध्‍ये ठेवावी व इतर प्रकरणात आदेशाच्‍या छायाप्रती ठेवाव्‍यात. श्रीमती अनिता ओस्‍तवाल. सौ.सुजाता जोशी. श्री.सी.बी.पांढरपट्टे. सदस्‍या. सदस्‍या. अध्‍यक्ष.
| | [HONABLE MRS. Sujata Joshi] Member[HONABLE MR. C. B. Pandharpatte] PRESIDENT[HONABLE MRS. Anita Ostwal] Member | | 
