(आदेश पारीत व्‍दारा-श्री.विजय सी.प्रेमचंदानी-मा.अध्‍यक्ष)

1.   तक्रारकर्ता यांनी सदरील तक्रार कलम 12 ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 अन्‍वये दाखल केली आहे.

2.   तक्रारकर्ताने तक्रारीत असे कथन केलेले आहे की, तक्रारकर्ता यांनी सामनेवाला नं.2 यांच्‍या दुकानातून भुईमुग टॅग-24 वाणाचे बियाणे दिनांक 22.02.2017 रोजी 20 किलोच्‍या दोन बॅग व दिनांक 25.02.2017 रोजी 20 किलोच्‍या 1 बॅग खरेदी केली. त्‍या बियाणाच्‍या बॅगचा लॉट क्रमांक 16947 असे आहेत. सदर बियाणे सामनेवाला नं.1 कंपनीने विकसीत केलेले आहे व सामनेवाला नं.2 यांच्‍याकडून ते शेतक-यांकडे वितरीत आणि विक्री करतात. तक्रारकर्ताने त्‍यांच्‍या कुंटूंबाचे मालकीची जमीन असून ती शेती त्‍यांच्‍या पत्‍नी सौ.साखराबाई गोरक्षनाथ भुसारे यांच्‍या मालकीची आहे. तक्रारकर्ता यांनी सामनेवाला नं.1 यांच्‍या कंपनीचे भुईमुग वाण टॅग 24 खरेदी केलेले आहे. बियाणाची पेरणी गट नं.149/2/2 या क्षेत्रात सुमारे 1.5 एकर क्षेत्रात पेरणी केली. सदर पेरणीकरता तक्रारकर्ताला एकुण खर्च रक्‍कम रु.38,170/- झाला व इतर वाहतुक व पाण्‍यासाठी सुमारे 5,000/- खर्च केला. तक्रारकर्ताने पुढे तक्रारीत असे कथन केले आहे की, सामनेवाला नं.1 यांने प्रति एकर तक्रारकर्ताला सदर पेरणीमध्‍ये अपेक्षीत उत्‍पन्‍न 20 ते 30 क्विंटल होते व त्‍यांचे कुंटूंबासाठी रु.1,20,000/- एवढे होणे अपेक्षीत होते. परंतू सामनेवाला क्र.1 यांनी दिलेले बियाणे हे भोगस व भेसळयुक्‍त असल्‍याने तक्रारकर्ताचे शेतीतून भुईमुगाचे अल्‍प प्रमाणात उत्‍पन्‍न झालेले आहे. भुईमुगाचे फार कमी प्रमाणात शेंगा लागलेले होते व त्‍या शेंगास एकच दाणे लागलेले होते व त्‍या कमी दर्जाच्‍या असल्‍याने 501 किलो उत्‍पन्‍न मिळाले असून रु.16,447/- रुपये उत्‍पन्‍न मिळालेले आहे. तक्रारकर्ताने त्‍यांच्‍या शेतातील कमी झालेल्‍या भुईमुगाच्‍या उत्‍पादनावर नाराज होऊन त्‍यांनी दिनांक 06.07.2017 रोजी मा.तालुका कृषी अधिकारी राहुरी यांना तक्रार अर्ज करुन पंचनामा करुन नुकसान भरपाईसाठी अर्ज केला व त्‍यावर उप विभागीय कृषी अधिकारी कार्यालय, श्रीरामपुर यांनी कार्यवाही करुन त्‍या बाधीत क्षेत्राचा वैज्ञानीक पंचनामा दिनांक 19.07.2017 रोजी केला. त्‍यामध्‍ये विषय विशेषज्ञ (कृषी विभाग) भुईमुग पैदासकार, म.कु.कृ.वि.राहुरी तालुका कृषी अधिकारी, अनेक शेतकरी, विक्रेते, कृषी पर्यवेक्षक यांचा समावेश होता. त्‍यांनी बाधीत क्षेत्राचा पंचनामा केला. त्‍या बाधीत प्रक्षेत्राची चाचणी करुन पंचनामा केल्‍यावर या बियाण्‍यात भेसळ असल्‍याचे दिसून आले असा निष्‍कर्ष समितीने काढला. निष्‍कर्षात 50 टक्‍के झाडे भेसळयुक्‍त आढळून आली, 50 टक्‍के भेसळयुक्‍त त्‍याच पिकाची प्रादुर्भावित क्षेत्रामध्‍ये आढळून आल्‍याने उत्‍पादनात घट येणार असल्‍याचा निष्‍कर्ष समितीने काढला. तक्रारकर्ताचे शेतीचे बरेच नुकसान झाले आहे. म्‍हणून सदरील तक्रार तक्रारकर्ताने मंचासमक्ष दाखल केलेली आहे.

3. तक्रारकर्ताने तक्रारीत अशी मागणी केली आहे की, सामनेवाला यांनी भेसळयुक्‍त बियाणे दिले असल्‍याने तक्रारकर्ताला आर्थिक नुकसान सहन करावे लागले. त्‍यामुळे सामनेवाला यांनी त्‍यांचे रु.1,20,000/- उत्‍पन्‍नाचे नुकसान भरपाई व त्‍याकरीता 38,170/- तसेच मानसिक, शारीरीक त्रासापोटी 50,000/- तक्रारीचा खर्च रु.5,000/- असे एकुण 2,13,170/- एवढे नुकसान झालेले आहे ते सामनेवालाकडून मिळण्‍याचा आदेश व्‍हावा.

4. तक्रारकर्ताची तक्रार स्विकृत करुन सामनेवाला यांना नोटीस काढण्‍यात आली. सदरहू नोटीस प्राप्‍त झाल्‍यावर सामनेवाला प्रकरणात हजर झाले. व निशाणी क्र.16 वर सामनेवाला क्र.1 व 2 यांनी कैफियत दाखल केली. सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी कैफियतीमध्‍ये असे उत्‍तर दिलेले आहे की, तक्रारकर्ताने तक्रारीत सामनेवाला यांचेविरुध्‍द लावलेले आरोप खोटे असून ते सामनेवालास नाकबूल आहेत. सामनेवालाने पुढे असे कथन केलेले आहे की, सामनेवाला नं.1 ने कैफियतीमध्‍ये असे नमुद केले आहे की, वादातील बियाणे सीडस अॅक्‍ट व सीडस रुल व सीड ऑर्डर मधील तरतुदीनुसार उत्‍पादीत करुन व शेती शास्‍त्राकडील माहितगार व्‍यक्‍तींचे देखरेखीखाली उत्‍पादीत करुन प्रयोगशाळेत चाचणी केल्‍यानंतर बियाणे मार्केटमध्‍ये त्‍याची विक्री करतात. भुईमुग टॅग-24 हे बियाणे योग्‍य रितीने उत्‍पादन करुन त्‍याची विक्री केलेली आहे. सामनेवाला नं.2 यांचे शिव कृषि सेवा केंद्र या नावाची राहुरी ता.राहूरी जि.अहमदनगर येथे दुकान असून ते दुकान नामांकीत कंपनीने उत्‍पादीत केलेल्‍या बियाणांची विक्री करतात. सदर तक्रार अर्जामध्‍ये नमुद केलेले भुईमूग टॅग-24  हे बियाणे सामनेवालेने अनेक शेतक-यांना विक्री केलेले आहे. परंतु ते भेसळ असलेबाबत कोणाचीही तक्रार आलेली नाही. तक्रारकर्ताने बियाणे दिनांक 22.02.2017 व दिनांक 25.02.2017 रोजी खरेदी केलेली आहेत. सदरचे बियाणाची पेरणी दिनांक 24.02.2017 रोजी केलेली आहे असे तक्रार अर्जामध्‍ये नमुद केलेले आहे. व तालुका बियाणे तक्रार बियाणे समिती प्रक्षेत्र पाहाणी अहवाल पाहिला असता सदरचे पाहाणी अहवाल हा दिनांक 19.07.2017 रोजीचा दिसतो. म्‍हणजेच सदरचे बियाणे पेरणीपासून ते पाहाणी अहवालाच्‍या तारखेपर्यंत 144 दिवस पुर्ण झालेले आहेत व भुईमुग टॅग- 24 या पिकाचा हंगाम 110 ते 120 दिवसाचा असतो. म्‍हणजेच तक्रारदाराचे शेतामध्‍ये दिनांक 19.07.2017 रोजी या सामनेवालाकडून नेलेले भुईमुग टॅग-24 या बियाणाचे पिक उभे असणे शक्‍य नाही. म्‍हणजे या तक्रारकर्ताने सामनेवालाकडून घेतलेले बियाणे पासून पिकाचे उत्‍पादन घेऊन त्‍याची बाजारात विक्री केलेली आहे. व तालुका तक्रार निवारण समितीस हाताशी धरुन खोटया मजकुराचा अहवाल तयार केलेला आहे. दिनांक 19.07.2017 रोजीचा प्रक्षेत्र पाहाणी अहवाल हा महाराष्‍ट्र सरकारचे परिपत्रकाप्रमाणे केलेला नाही. सदरचा अहवाल मोघम स्‍वरुपाचा असल्‍याने भुईमुग पिकाचे प्लॉटची पाहाणी न करता करण्‍यात आलेला आहे. सामनेवालाने तक्रारकर्ताला उत्‍तम क्‍वालिटीचे बियाणे दिलेले होते. त्‍यात कुठलिही भेसळ नाही. सदर बियाणाचे चांगले उत्‍पन्‍न येणे हे पुर्णपणे जमीनीचा पोत, मेहनत मशागत, पाण्‍याचा नियमीतपणा, हवामान, तापमान, खते व किटकनाशके यावर अवलंबून असतो. ही सगळी बाब तक्रारदाराने मंचासमोर नमुद करुन खोटी तक्रार दाखल केलेली. सबब सदर तक्रार खर्चासह खारीज करण्‍यात यावी अशी विनंती करण्‍यात आली आहे.

5. तक्रारदाराने दाखल तक्रार, दस्‍तावेज, शपथपत्र, कृषी अधिका-याचा पाहाणी अहवाल यांचे अवलोकन केले. सामनेवालानी दाखल केलेली कैफियत /जबाब, उभय पक्षांचे लेखी युक्‍तीवाद व उभय वकीलांनी केलेले तोंडी युक्‍तीवादावरुन  मंचासमक्ष खालील मुद्दे विचारार्थ येतात.

का र ण मि मां सा

6.   मुद्दा क्र.1  – तक्रारकर्ताने सामनेवाला क्र.2 यांचेकडून सामनेवाला क्र.1 कंपनीने निर्मित केलेले भुईमुग टॅग-24  बियाणे दिनांक 22.02.2017 व दिनांक 25.02.2017 रोजी खरेदी केले आहे ही बाब उभय पक्षकारांना मान्‍य असून तक्रारदार हे सामनेवालाचे “ग्राहक” आहेत असे सिध्‍द होते. सबब मुद्दा क्र.1 चे उत्‍तर होकारार्थी नोंदविण्‍यात येते.

7.   मुद्दा क्र.2 – तक्रारकर्ताने निशाणी क्र.5 वर दाखल दस्‍त क्र.3 याची पाहाणी करतांना असे दिसून आले की, महाराष्‍ट्र शासनाने दाखल नियुक्‍त उप विभागीय कृषी अधिकारी कार्यालयातून तालुका बियाणे तक्रार निवारण समिती प्रक्षेत्र पाहाणी अहवाल दिनांक 19.07.2017 रोजी दाखल केला आहे. तक्रारकर्ताचे शेतीचे पाहाणी करताना समितीस असे आढळून आले की, तक्रारकर्ताने भुईमुग टॅग-24 चे बियाणाचा वापर शेतीकरता केलेला आहे. व सदर पाहाणी करुन समितीने असा अभिप्राय दिला की, भुईमुग प्‍लॉट पाहाणी केली असता पिकामध्‍ये झाडांची उंची अधिक वाढलेली आहे. झाडांस शेंगा कमी प्रमाणात लागलेल्‍या आहेत. तसेच परीच्‍छेद क्र.26 मध्‍ये असे नमुद करण्‍यात आले आहे की, बियाणांत भेसळ दिसून येत आहे. व सदर समितीने असा निष्‍कर्ष काढलेला आहे की, “ तालुका बियाणे तक्रार निवारण समितीतील सदस्‍यांनी श्री.गोरख किसन भुसारी यांच्‍या प्रादुर्भावित भुईमुग प्‍लॉटची पाहाणी केली असता, संबंधीत तक्रारदार शेतक-यांने भुईमुग पिकाच्‍या टॅग -24 या जातीचे बियाणे खरेदी करुन लागवड केली होती. परंतु प्रत्‍यक्ष भुईमुगाच्‍या पिकाच्‍या वाणनिहाय भौतिक गुणधर्मावरुन टॅग-24 या जातीच्‍या पिकाबरोबर एस.बी.11 या जातीच्‍या पिक जवळपास 50 टक्‍के पर्यंत मिक्‍स पिक आढळुन आले. त्‍यामुळे शेतक-याचे आर्थिक नुकसान झाले आहे. असा निष्‍कर्ष सर्वानुमते समिती नोंदवित आहे. ”

तसेच तक्रारर्ताचे निशाणी क्र.6 खाली दस्‍त क्र.15 व 16 वर फोटोग्राफस दाखल केलेले आहेत. सामनेवालानी त्‍यांचे बचाव पक्षात असे कथन मांडले आहे की, तक्रारकर्ताने फेब्रुवारी 2017 मध्‍ये बियाणाची पेरणी केली आहे व सदर पाहाणी अहवालात बियाणे पेरणीपासून ते पाहणी अहवालाच्‍या तारखेपर्यंत 144 दिवस पुर्ण झाल्‍यानंतर तक्रार करण्‍यात आली असून सदर पिकांचा हंगाम 110 ते 120 दिवस पुर्णपणे तयार होते. सामनेवालानी तक्रारकर्ताने सदर भुईमुग पिक बाजारात विक्री केली आहे अशी शक्‍यता व्‍यक्‍त केली आहे. तक्रारकर्ताचे निशाणी 6 वर दाखल दस्‍त क्र.3 चे पाहाणी करताना असे दिसून आले की, तक्रारकर्ताचे शेतात भुईमुगाचे झाडांची उंची अधिक वाढलेली नव्‍हती. जी झाडे 20 ते 23 दिवसांत पिक निघाल्‍यानंतर पेरणी करुन परत झाडे त्‍या उंचीने होऊ शकत नाही. म्‍हणून सामनेवालाने बचाव पक्षात मांडलेले कथन ग्राहय धरता येत नाही.

8.   तक्रारकर्ताने मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोग यांनी दिलेले National Seeds Corporation Ltd. V/s. Malada @ Mal Krishan    या न्‍याय निवाडयाचा अहवाल घेताना तसेच तक्रारकर्ताने दाखल केलेला कृषी अहवालाची पाहणी याचे अवलोकन व फोटोग्राफस यांचे अवलोकन करतांना असे दिसून आले आहे की, सामनेवाला क्र.2 ने तक्रारकर्ताला विकलेले बियाणे हे भेसळयुक्‍त आहे व सदर बाब सामनेवालाची तक्रारकर्ताप्रति अनुचित व्‍यापारी प्रथा दर्शविते व सिध्‍द होते. सबब मुद्दा क्र.2 चे उत्‍तर होकारार्थी नोंदविण्‍यात येत आहे.

9.   मुद्दा क्र.3 – तक्रारकर्ताने सदर तक्रारीत भुईमुग बियाणाची किंमत तसेच रासायनिक खते, फवारणी, औषधे, शेती लागण व मजुरी, काढणी, बैल जोडीने, सारे पाडणे, शेणखत तसेच वाहतुक खर्च, लाईट, पाणी देणे याचा खर्च तसेच देयक प्रकरणात दाखल केलेले असून त्‍यात तक्रारकर्ताचे एकुण नुकसान रक्‍कम रु.38,190/- चे झालेले आहे असे मंचाचे निदर्शनास आले व सिध्‍द झाले असून तसेच मुद्दा क्र.1 व 2 चे विवेचनावरुन खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करण्‍यात येत आहे.

- अं ति म आ दे श –

1.   तक्रारकर्ताची तक्रार अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.

2.   सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी वैयक्तिक व संयुक्‍तीरित्‍या तक्रारकर्ता यांना रक्‍कम रु.38,170/- (रक्‍कम रु.अडोतीस हजार एकशे सत्‍तर फक्‍त)  तक्रारकर्ताला द्यावे.

3.   सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी वैयक्तिक व संयुक्‍तीरित्‍या तक्रारकर्ता यांना झालेल्‍या शारीरीक व मानसिक त्रासापोटी रु.25,000/- (रक्‍कम रु.पंच्‍चवीस हजार फक्‍त) व तक्रारीचा खर्च 5,000/- (रक्‍कम रु.पाच हजार फक्‍त ) तक्रारकर्ताला द्यावे.

4.   वरील नमुद आदेशाची पुर्तता सामनेवाला नं.1 व 2 यांनी वैयक्तिक व संयुक्‍तीरित्‍या या आदेशाची प्रत मिळण्‍यापासून 30 दिवसाचे आत करावी.

5.   या आदेशाची प्रथम प्रत उभय पक्षकार यांना निःशुल्‍क देण्‍यात यावी.

6.   तक्रारकर्ता यांना या प्रकरणाची “ब” व “क” फाईल परत करावी.