(पारीत व्‍दारा श्री भास्‍कर बी. योगी, मा.अध्‍यक्ष)
(पारीत दिनांक–16 मार्च, 2021)
01. तक्रारकर्त्‍याने प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 च्‍या कलम 12 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 व क्रं-2 अनुक्रमे बियाणे निर्माता कंपनी व बियाणे विक्रेता यांचे विरुध्‍द धानाचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍या मुळे त्‍याचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍यासाठी दाखल केलेली आहे.
02. तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-
तक्रारकर्ता हा व्‍यवसायाने शेतकरी असून त्‍याची शेती मौजा राजेगाव, तहसिल-लाखनी, जिल्‍हा भंडारा येथे असून सदर शेतजमीनीचा गट क्रं-160/1 व 160/2 असून , एकूण क्षेत्रफळ-1.92 हेक्‍टर आर आहे. तक्रारकर्त्‍यास सन-2018-2019 च्‍या खरीप हंगामात भाताचे पिकाची लागवड करावयाची असल्‍याने त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याशी संपर्क साधून उत्‍तम प्रतीचे धानाचे बियाणे देण्‍याची विनंती केली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित बियाणे उत्‍तम प्रतीचे असल्‍या बाबत आश्‍वासन दिले. त्‍या अनुषंगाने तक्रारकर्त्‍याने बिल क्रं-82, दिनांक-22.06.2018 अनुसार ईशान बियाणे लॉट क्रं-719 एकूण वजन-90 किलोग्रॅम, दर प्रती 10 किलोग्रॅम रुपये-630/- प्रमाणे एकूण रुपये-5670/- एवढया किमतीत खरेदी केले व बिल प्राप्‍त केले. बियाणे खरेदी नंतर त्‍याने शेतीची मशागत ट्रॅक्‍टर व मजूरांच्‍या सहाय्याने केली तसेच आवश्‍यक खताची मात्रा शेतामध्‍ये देऊन वरील बियाण्‍याची लागवड दिनांक-28.06.2018 रोजी त्‍याचे शेतात केली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याने बियाण्‍याची विक्री करते वेळी असे सांगितले होते की, सदर पिकाचा उत्‍पादन कालावधी हा 120 ते 125 दिवस इतका आहे व त्‍याचे म्‍हणण्‍या प्रमाणे तक्रारकर्त्‍याने सदरच्‍या बियाण्‍याची लागवड केलेली असून लागवडी नंतर 20 ते 25 दिवसांनी पुन्‍हा शेतीची मशागत केली. तक्रारकर्त्‍याने जवळपास 5.00 एकर क्षेत्रात धानाची लागवड केली होती. प-हया करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरीचा खर्च प्रतीएकर रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-10,000/- त्‍याच बरोबर रोवणी करीता ट्रॅक्‍टर व मजूराचा खर्च एकरी रुपये-3000/- प्रमाणे एकूण रुपये-15,000/- तसेच रोवणी केल्‍या नंतर पिकाचे वाढी करीता निंदनाचा खर्च प्रतीएकर रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-20,000/- आणि औषधे व खतां करीता एकरी रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-20,000/- असा खर्च आला. ( या ठिकाणी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे नमुद करण्‍यात येते की, निंदनाचा खर्च व औषधी खतां करीता एकरी रुपये-2000/- प्रमाणे पाच एकरा करीता अनुक्रमे रकमा रुपये-10,000/- आणि रुपये-10,000/- अशा येतात परंतु तक्रारकर्त्‍याने चुकीने या रकमा अनुक्रमे रुपये-20,000/-, रुपये-20,000/- नमुद केलेल्‍या आहेत)
तक्रारकर्त्‍याने पुढे असे नमुद केले की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे शिफारसी प्रमाणे धान पिकाचा कालावधी हा 120 ते 125 दिवसांचा आहे. वर नमुद केल्‍या प्रमाणे त्‍याने देखभाल व खर्च केला असता सप्‍टेंबर महिन्‍याच्‍या शेवटच्‍या आठवडयात 90 ते 100 दिवस झाले असता धानाचे पिक 45 ते 50% कापणी करता लागले, त्‍याच वेळी 35 ते 40% प्रमाणामध्‍ये धानाची उगवण (निसवा) झालेला दिसून आला व त्‍यावेळी 20 ते 25% गर्भावस्‍थेत असल्‍याचे दिसून आले. तसेच निसवा झालेला धान व गर्भावस्‍थेत असलेला धान कापणीवर येण्‍यास बराच कालावधी आहे व त्‍यामुळे धानाची कापणी कशी करावी हा प्रश्‍न निर्माण झाला होता, म्‍हणजेच शेवटचे धान कापणीवर येई पर्यंत सुरुवातीचे परिपक्‍व झालेले व निसवा झालेले धान खाली गळून पडतील म्‍हणजेच 65 ते 70% उत्‍पन्‍न कोणत्‍याही कामात येणार नाही. यावरुन बियाण्‍या मध्‍ये एकाच प्रकारचे जातीचे वाण नसून वेगवेगळया प्रकारचे वाणाची भेसळ करुन त्‍याची फसवणूक केलेली आहे हे लक्षात आल्‍याने त्‍याने तालुका तक्रार निवारण समितीकडे लेखी तक्रार सादर केली असता तालुका निवारण समितीचे सदस्‍यांनी दिनांक-10.10.2018 रोजी प्रत्‍यक्ष मोक्‍यावर भेट देऊन पिकाची पाहणी केली. सदर तालुका निवारण समितीमध्‍ये उपविभागीय कृषी अधिकारी श्री पी.पी.गिदमारे, कृषी विद्दापिठाचे प्रतिनिधी शास्‍त्रज्ञ डॉ.एन.एस.वझीरे, तालुका कृषी अधिकारी श्री ए.के.शहारे, कृषी अधिकारी एम.के.जांभूळकर अशा कृषी क्षेत्रतील उच्‍चशिक्षीत व तज्ञ लोकांचा समावेश होता. तालुका निवारण समितीचे प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी तक्रारकर्ता स्‍वतः तसेच विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता उपस्थित होते परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे कोणीही उपस्थित नव्‍हते. सदर समितीने प्रत्‍यक्ष मोका पाहणी करुन मोका तपासणी अहवालावर उपस्थितांनी स्‍वाक्ष-या केल्‍यात.
तक्रारकर्त्‍याने पुढे असे नमुद केले की, तालुका तक्रार निवारण समितीने त्‍यांचा दिनांक-10.10.2018 रोजीचा तपासणी अहवाल त्‍याला पाठविला. सदर अहवालातील परिच्‍छेद क्रं-18 मध्‍ये तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने खालील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला-
तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने केलेल्‍या प्रत्‍यक्ष पाहणी अहवाला प्रमाणे मे.केशव खनक सिडस प्रायव्‍हेट लिमिटेड या कंपनीचे मुख्‍य वाण भात बियाणे-ईशान हे 120 ते 125 दिवस म्‍हणजेच मध्‍यम कालावधीचे असून सदर वाणा मध्‍ये 90 ते 100 दिवस कालावधीचे वाण 45 ते 50% व 140 ते 145 दिवस कालावधीचे भारी वाण 20 ते 25% असल्‍याचे निदर्शनास आले. यावरुन सदर मुख्‍य वाण फक्‍त 35 ते 40% नुकताच निसवा झालेल्‍या अवस्‍थेत असून ईतर भेसळ वाण 45 ते 50% परिपक्‍व अवस्‍थेत व 20 ते 25% गर्भावस्‍थेत असल्‍याचे आढळून आले.
यावरुन सदर मुख्‍य वाणात 65 ते 70% ईतर वाणाची भेसळ आढळून आली. मुख्‍य वाण व ईतर भेसळ वाण यांचा परिपक्‍वता कालावधी व कापणी कंपनीने शिफारस केलेल्‍या कालावधी नुसार वेगवेगळा आहे यावरुन शेतक-याचे 65% ते 70% आर्थिक नुकसान होणार आहे. तसेच सदर वाणाचे प्रमाण फक्‍त 35% ते 40% आढळून आले. सदर वाणात ईतर हलक्‍या व भारी वाणाची 65% ते 70% भेसळ असून अंदाजे सरासरी 25 क्विंटल प्रती हेक्‍टरी धानाचे उत्‍पादन कमी होणार आहे, यावरुन सदर शेतक-याचे लागवड केलेल्‍या क्षेत्रानुसार सरासरी अंदाजे 48.00 क्विंटल धानाचे उत्‍पादन कमी होऊन आर्थिक नुकसान झालेले आहे असे नमुद केलेले आहे. अशाप्रकारे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यांनी भेसळयुक्‍त बियाण्‍याची विक्री तक्रारकर्त्‍यास करुन फसवणूक केली व अनुचित व्‍यापारी पध्‍दतीचा अवलंब केला त्‍यामुळे त्‍याला शारिरीक व मानसिक त्रास सहन करावा लागत आहे. म्‍हणून शेवटी तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्षां विरुध्‍द प्रस्‍तुत तक्रार दाखल करुन त्‍याव्‍दारे खालील मागण्‍या केल्‍यात-
- तक्रारकर्त्‍याचे 48 क्विंटल नुकसान झालेल्‍या धानाचे धान पिकास प्रतीक्विंटल सरासरी भाव रुपये-3000/- प्रमाणे एकूण धानाची नुकसानी एकूण रुपये-1,44,000/- या शिवाय त्‍याचे धान पिकाचे जवळपास 70 टक्‍के नुकसान झालेले असल्‍याने प-हया करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरीचा आलेला खर्च एकूण रुपये-10,000/- पैकी 70% रुपये-7000/-, रोवणी करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरीचा खर्च एकूण रुपये-15,000/- पैकी 70% रुपये-10,500/-, निंदना करीता मजूरांचा खर्च एकूण रुपये-20,000/- पैकी 70% रुपये-14,000/-, तसेच खत व औषधीचा खर्च एकूण रुपये-20,000/- पैकी 70% रुपये-14,000/-, त्‍याच बरोबर बियाण्‍याचे खरेदीपोटी अदा केलेली रक्‍कम रुपये-5670/- पैकी 70% रुपये-3,969/- असे मिळून एकूण रुपये-1,93,469/- अपेक्षीत पिकाचे नुकसानी बद्दल विरुध्‍दपक्षांकडून देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
- या शिवाय तक्रारकर्त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल नुकसान भरपाई म्‍हणून रुपये-25,000/- आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च विरुध्‍दपक्षांकडून मिळावा आणि सदर संपूर्ण रकमांवर आदेशाचे तारखे पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-18 टक्‍के दराने व्‍याज देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
03. जिल्‍हा ग्राहक आयोग, भंडारा यांचे समोर प्रस्‍तुत तक्रार दिनांक-16.01.2019 रोजी दाखल झाल्‍या नंतर जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मार्फतीने विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनीला रजिस्‍टर पोस्‍टाने नोटीस पाठविली असता पोस्‍टाचे लिफाफयावर सदर नोटीस “पार्टी घेण्‍यास इन्‍कार” या पोस्‍टाचे शे-यासह जिल्‍हा आयोगाचे कार्यालयास परत आली असता जिल्‍हा ग्राहक आयोगाने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी विरुध्‍द प्रस्‍तुत तक्रार एकतर्फी चालविण्‍याचा आदेश प्रकरणात दिनांक-03.05.2019 रोजी पारीत केला.
04. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता हा जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर उपस्थित झाला व त्‍याने आपले लेखी उत्‍तर दाखल केले. त्‍याने तक्रारकर्त्‍याला दिनांक-22.06.2018 रोजी इशान जातीचे धानाचे बियाणे विकत दिल्‍याचे मान्‍य केलेले आहे. तसेच हे सुध्‍दा मान्‍य केले की, इशान जातीचे बियाणे 120 ते 125 दिवस एवढया कालावधीचे आहे. आपले विशेष कथना मध्‍ये असे नमुद केले की, त्‍याने तक्रारकर्त्‍यास त्‍याचे मागणी नुसार सिलबंद पॅकींग असलेल्‍या केशव खनक सिडस प्रायव्‍हेट लिमिटेड निर्मित इशान जातीच्‍या बियाण्‍याच्‍या बॅग विकलेल्‍या असून सदर बियाण्‍यां मध्‍ये भेसळ असल्‍याची बाब त्‍यांना कबुल नाही. त्‍याच बरोबर इशान जातीचे धानाचे बियाणे हे केशव खनक सिडस प्रायव्‍हेट लिमिटेड कंपनीने निर्मित केलेले आहे. तो विक्रेता असून धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त निघाल्‍यास त्‍यासाठी त्‍याची जबाबदारी येत नाही. यामध्‍ये सर्वस्‍वी जबाबदारी ही विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनीची असल्‍याने त्‍याला प्रस्‍तुत तक्रारीतून मुक्‍त करण्‍यात यावे अशी विनंती केली. तक्रारकर्त्‍यास झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई करुन देण्‍याची जबाबदारी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीची असून त्‍याने तक्रारकर्त्‍याची कोणतीही फसवणूक केलेली नाही असे नमुद केले.
05. तक्रारकर्त्‍याची तक्रार, त्‍याने दाखल केलेले दस्‍तऐवज, विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 बियाणे विक्रेत्‍याचे उत्‍तर तसेच तक्रारकर्त्‍याने दाखल केलेला त्‍याचा शपथे वरील पुरावा, लेखी युक्‍तीवाद आणि दाखल केलेले दसतऐवज ईत्‍यादीचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. प्रस्‍तुत तक्रारी मध्‍ये तक्रारकर्त्‍या तर्फे वकील श्री एन.पी.मेश्राम यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला तसेच त्‍यांनी आपले युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालय आणि मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोग यांचे तर्फे पारीत न्‍यायनिवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेऊन सदरची तक्रार नुकसान भरपाईसह मंजूर करावी असा युक्‍तीवाद केला. प्रकरणातील अभिलेखांवर तसेच युक्‍तीवादा वरुन जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर तक्रारीचे न्‍यायनिवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात-
अक्रं | मुद्या | उत्‍तर |
1 | तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनी निर्मित भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केली आहे हाय ? | -होय- |
2 | भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहे काय | -होय- |
3 | काय आदेश? | अंतिम आदेशा नुसार |
:: निष्‍कर्ष ::
मुद्दा क्रं 1 बाबत
06. तक्रारकर्त्‍याचे इशान जातीच्‍या धान पिकाचे भेसळीयुक्‍त बियाण्‍या संबधात केलेल्‍या तक्रारीचे अनुषंगाने तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीच्‍या वतीने प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 केशव खनक सिडस प्रायव्‍हेट लिमिटेड या धान बियाण्‍याचे निर्माता कंपनीस नोटीस देऊन उपस्थित राहण्‍यास सुचित केले होते परंतु अशी नोटीस प्राप्‍त होऊनही विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी उपस्थित झाले नाही. तसेच प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल झाल्‍या नंतर जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मार्फतीने रजिस्‍टर पोस्‍टाने पाठविलेली नोटीस स्विकारण्‍यास नकार दिला व त्‍यांचा कोणताही लेखी जबाब जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल केलेला नाही. अशाप्रकारे तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी विरुध्‍द केलेल्‍या आरोपांचे खंडन केलेले नाही त्‍यामुळे प्रथमदर्शनी तक्रारकर्त्‍याचे तक्रारीतील म्‍हणणे निर्विवाद ठरते. तसेच तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवाला नुसार तक्रारकर्त्‍यास विक्री केलेल्‍या ईशान जातीच्‍या बियाण्‍या मध्‍ये 65 ते 70% ईतर वाणाची भेसळ आढळून आल्‍याचे नमुद आहे. सदर शासना मार्फत गठीत केलेल्‍या स‍मीती मध्‍ये कृषी क्षेत्रातील तज्ञ व्‍यक्‍तींचा समावेश असून त्‍यांनी दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास दाखविण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही त्‍यामुळे समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍यास इशान जातीचे धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे विक्री केल्‍याची बाब सिध्‍द होते करीता मुद्दा क्रं 1 चे उत्‍तर आम्‍ही “होकारार्थी” नोंदवित आहोत.
07. तक्रारकर्त्‍याचे वकीलांनी तक्रारीतील युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ खालील नमुद मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली आहे-
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Kanta Kantha Rao- Verus-Y.Surya Narayana” (2017) CJ 619 (N.C.)- Revision Petition Nos.1008,1009 and 1010 of 2017 Decided on 03-05-2007
Petitioner had never filed any objections to report of Scientist nor did not file any application under Section 13 (1) (c) requesting for sample seeds to be sent to appropriate laboratory for testing. Petitioner could have sent sample for testing to laboratory which it had failed to do so. Revision Petitions dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Dharam Pal & Sons- Verus-Som Prakash” (2014) CJ 666 (N.C.)- Revision Petition No.-4672 of 2012 Decided on 08-05-2014
We have perused the evidence on record, the report submitted by the Committee constituted by the Deputy Director, Agriculture, Sirsa. Thus, as per the report, it is clear that the Complainant had suffer his paddy crop, to the extent of 50%, on account of substandard quality of seeds sold to him by the Ops. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ National Seeds Corporation Ltd.- Verus-Abdul Azia Fakir Mohd. Inamdar & Another” (2009) CJ 518 (N.C.)- Revision Petition No.-1227 of 2004 Decided on 19-01-2009
In view of report of District Seeds Complaint Enquiry Committee seeds supplied to complainant were defective and a wrong representation had been made to complainant that seeds were certified and were having 85% germination capacity. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Maharashtra State Seeds Corporation Ltd.- Verus-Arvind Bajirao Borkar &Others” (2014) CJ 35 (N.C.)- Revision Petition No.-1412 of 2013 Decided on 06-09-2013
There is nothing on record to show that at the time of preparation of Panchanama made by District Seeds Complaint Enquiry Committee, representative of petitioners ever objected to same. As per Panchanama 50% of seeds were infected.
*****
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Western Agri Seeds Pvt.Ltd. & Others -Verus-K. Murlidhar Reddy & Others” (2015)CJ 920(N.C.)
*****
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Indian Farmers Fertilizers Co-operative Ltd. -Verus-Vijay Kumar And Another” (2018)CJ 861 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “If despite all efforts made by the farmer, there is no flower and foliage in as many as 60-70% of the plants, it is obvious that there was some adulteration in the seeds. The team of the Agriculture Department also noted in this regard that there was a mixture of Gwar seeds shown to it. Therefore, there is no reason to discard the report prepared by the officers of the Agriculture Department”.
सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये स्‍पष्‍टपणे नमुद आहे की, शेतक-याने पिक लागवडीसाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्‍न केल्‍या नंतरही 60 ते 70 टक्‍के झाडांना फुले व बोंडे आलेले नाहीत आणि बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा अहवाल कृषी अधिकारी यांचे समीतीने दिलेला असून सदर अहवाल अमान्‍य करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन नाही.
******
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील इशान जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने तक्रारकर्त्‍याचे विदवान वकीलांनी सादर केलेले उपरोक्‍त नमुद मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे न्‍यायनिवाडे आमचे समोरील हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतात असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
*****
या व्‍यतिरिक्‍त जिल्‍हा ग्राहक तक्रार निवारण आयोगा तर्फे खालील मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचे निकालावर आणि मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर भिस्‍त ठेवण्‍यात येते-
(I) Hon’ble Supreme Court of India- H.N.S.Shastry- Verus-“Asstt. Director Agriculture” (2004 (4) Mh.L.J.- (Page No.-838 to 841) Civil Appeal No. 2253 of 1999 decided on 06-05-2004
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने असे नमुद केलेले आहे की, Under Section 14(1) of the Consumer Protection Act, 1986, if the District Forum is satisfied that the goods complained against suffer from any defect, it could grant reliefs which include return of the price of the paddy and also compensation to the consumer for any loss suffered. Granting of relief to the consumer does not depend upon whether he should have made alternative arrangement. In the present case, it was enough for the appellant to establish that the paddy seeds supplied by the respondent were defective.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा तक्रारकर्त्‍याने विकत घेतलेले इशान जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
(II) Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Avon Beej Company -Verus-Anoop Singh And Others” (2020)CJ 954 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “Report of the Agriculture Experts Committee wherein it has been found that 31% plants were of off-type due to which the Complainant suffered 29% loss of paddy crop and Off-type means any seed or plant not a part of the same variety and make include, seeds or plants of other varieties. Further, it is established that the seeds were not pure. The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded”.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील इशान जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
मुद्दा क्रं 2 बाबत
08. उपरोक्‍त नमुद मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे न्‍यायनिवाडयां वरुन तक्रारकर्त्‍याची तक्रार मंजूर होण्‍यास पात्र आहे. तक्रारकर्त्‍याने भेसळयुक्‍त इशान जातीचे धानाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍या करीता तक्रार दाखल केलेली आहे परंतु सदर धान पिकाचे बाजार भावाचे दस्‍तऐवज दाखल केलेले नाहीत तसेच पिकाचे लागवडीसाठी आलेला खर्च जसे ट्रॅक्‍टर, मजूरी, निंदणी, पेरणी, रासायनिक औषधी व खते इत्‍यादीची बिले पुराव्‍या दाखल सादर केलेली नाहीत. सदर तक्रार निकाली काढण्‍यासाठी तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवालाचा आधार पुरेसा आहे कारण सदर समिती ही महाराष्‍ट्र शासनाने गठीत केलेली असून त्‍यामध्‍ये कृषी विभागाचे वरिष्‍ठ अधिकारी, कृषी विद्दापिठाचे शास्‍त्रज्ञ इत्‍यादी तज्ञांचा समावेश असतो आणि सदर समितीचे सदस्‍य हे प्रत्‍यक्ष मोक्‍यावर जाऊन पिकाची पाहणी करुन आपला अहवाल देतात. सदर समितीचे पाहणीचे वेळी तक्रारकर्ता आणि बियाणे निर्माता व विक्रेता यांना सुचना दिली जाते. आमचे समोरील हातातील प्रकरणात तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे पिक पाहणीचे वेळी बियाणे विक्रेता उपस्थित होता परंतु बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे पाहणीचे वेळी कोणीही उपस्थित नव्‍हते. बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला विरुध्‍द विरुध्‍दपक्षा तर्फे कोणताही आक्षेप नाही. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल अत्‍यंत स्‍वयंस्‍पष्‍ट असून त्‍यामध्‍ये सदर वाणात ईतर हलक्‍या व भारी वाणाची 65% ते 70% भेसळ असून अंदाजे सरासरी 25 क्विंटल प्रती हेक्‍टरी धानाचे उत्‍पादन कमी होणार आहे, यावरुन सदर शेतक-याचे लागवड केलेल्‍या क्षेत्रानुसार सरासरी अंदाजे 48.00 क्विंटल धानाचे उत्‍पादन कमी होऊन आर्थिक नुकसान झालेले आहे असे स्‍वयंस्‍पष्‍ट नमुद आहे. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समिती ही महाराष्‍ट्र शासना मार्फत गठीत कृषी क्षेत्रातील तज्ञ अधिकारी/शास्‍त्रज्ञांची समिती असून सदर समितीने दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास ठेवण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास वाटत नाही, त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍यास अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या 48.00 क्विंटल धानाची नुकसान भरपाईची रक्‍कम मंजूर करणे योग्‍य व न्‍यायोचित ठरेल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे स्‍पष्‍ट मत आहे.
09. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारीचे मागणी मध्‍ये अपेक्षीत उत्‍पादनापेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई तर मागितली परंतु त्‍या सोबत धान पिकाचे लागवडीसाठी ट्रॅक्‍टर व मजूरांचा खर्च, पिकाचे रोवणीचा खर्च, निंदनासाठी मजूरांचा खर्च, औषधी व खता करीता खर्च, बियाणे खरेदीसाठी आलेला खर्च इत्‍यादी खर्चाची मागणी केलेली आहे. अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाच्‍या पिकाची संपूर्ण नुकसान भरपाईची रक्‍कम मंजूर केल्‍या नंतर वेगळयाने धानाचे पिकाचे लागवडीसाठी आलेला अन्‍य खर्च मंजूर करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास वाटत नाही कारण धान पिकाच्‍या अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची प्रचलित कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समितीचे बाजारभावाचे दरा प्रमाणे नुकसान भरपाई मंजूर केलेली आहे.
10. तक्रारकर्त्‍यास अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाचे पिकाचे नुकसानीची भरपाई देण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर येथील प्रचीत दराचा आधार घेण्‍यात येते. कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर मधील तांदुळाचे दर सन-2018-2019 मध्‍ये सरासरी जास्‍तीत जास्‍त रुपये-4725/- आणि कमीतकमी रुपये-2750/- संगणकावर दर्शविलेले आहेत, त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाचा भाव प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- एवढा दर मंजूर करण्‍यास कोणतीही अडचण नाही. तक्रारकर्त्‍यास तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला नुसार अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा 48 क्विंटल कमी धानाचे पिक आल्‍याने 48 क्विंटल धानासाठी एकूण रुपये-1,44,000/- एवढी नुकसान भरपाईची रक्‍कम मंजूर करणे योग्‍य व न्‍यायोचित आहे असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. तक्रारकर्त्‍यास वेळेवर त्‍याचे पिकाचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई न मिळाल्‍याने शेवटी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल करावी लागली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे इशान जातीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याची बाब तालुका तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली असल्‍याने त्‍याला नाहक या प्रकरणात त्रास सहन करावा लागला त्‍यामुळे त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-20,000/- नुकसान भरपाई आणि तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून देण्‍याचे आदेशित करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. त्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 2 चे उत्‍तर “होकारर्थी” नोंदवित आहोत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 हा बियाणे विक्रेता असून भेसळयुक्‍त बियाण्‍या संबधाने त्‍याची कोणतीही जबाबदारी येत नसल्‍याने त्‍याचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. अशाप्रकारे मुद्दा क्रं 1 व 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदविण्‍यात आल्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 3 अनुसार तक्रारी मध्‍ये खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करीत आहोत.
:: अंतिम आदेश ::
- तक्रारकर्त्‍याची तक्रार विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचा कार्यकारी संचालक यांचे विरुध्‍द वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या खालील प्रमाणे अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे कार्यकारी संचालकास आदेशित करण्‍यात येते की,त्‍यांनी तक्रारकर्त्‍याला पुरविलेल्‍या भेसळयुक्‍त धान पिकाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसान भरपाई दाखल रक्‍कम रुपये-1,44,000/- (अक्षरी रुपये एक लक्ष चौरेचाळीस हजार फक्‍त) तसेच त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल भरपाई म्‍हणून रुपये-20,000/- (अक्षरी रुपये विस हजार फक्‍त) आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- (अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) अशा रकमा आणि सदर आदेशित रकमांवर तक्रार दाखल दिनांक-16.01.2019 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याज प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत तक्रारकर्त्‍याला अदा कराव्‍यात. विहित मुदतीत आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचा कार्यकारी संचालक यांनी न केल्‍यास वर नमुद आदेशित रकमा तक्रार दाखल दिनांक-16.01.2019 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-18% दराने दंडनीय व्‍याज यासह येणारी रक्‍कम तक्रारकर्त्‍याला देण्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचा कार्यकारी संचालक जबाबदार राहिल.
(03) विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
(04) सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं- 1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचा संचालक यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांकापासून 30 दिवसांचे आत करावे.
(05) निकालपत्राच्‍या प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध करुन देण्‍यात याव्‍यात.
(06) उभय पक्षां तर्फे दाखल अतिरिक्‍त फाईल्‍स त्‍यांना-त्‍यांना परत करण्‍यात याव्‍यात.
