(पारीत व्‍दारा श्री भास्‍कर बी. योगी, मा.अध्‍यक्ष)
01. तक्रारकर्ता श्री लालाजी पुंडलिक पालांदुरकर यांनी प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा -1986 चे कलम 12 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 व क्रं-2 अनुक्रमे बियाणे निर्माता कंपनी व बियाणे विक्रेता यांचे विरुध्‍द धानाचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍या मुळे त्‍याचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍यासाठी दाखल केलेली आहे. घेण्‍यात आलेत.
02. तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-
तक्रारकर्ता हा व्‍यवसायाने शेतकरी असून तो उपरोक्‍त नमुद पत्‍त्‍यावर राहतो. त्‍याची शेती मौजा सिल्‍ली, तालुका जिल्‍हा भंडारा येथे आहे. तसेच तो गावातील ईतर लोकांची शेती सुध्‍दा ठेक्‍याने करतो. सन 2019 च्‍या खरीप हंगामा मध्‍ये (म्‍हणजे जून-2019 ते डिसेंबर-2019) त्‍याने मौजा सिल्‍ली येथील गट क्रं-1111, क्षेत्रफळ 0.47 हेक्‍टर आर तसेच गट क्रं-1112 क्षेत्रफळ 0.41 हेक्‍टर आर या स्‍वतःचे मालकीचे शेता मध्‍ये धान पिकाची लागवड केली.
या शिवाय तक्रारकर्त्‍याचे असेही म्‍हणणे आहे की, त्‍याने मौजा सिल्‍ली येथील गट क्रं 1113 क्षेत्रफळ 0.44 हेक्‍टर आर तसेच गट क्रं 1114 क्षेत्रफळ 0.31 हेक्‍टर आर त्‍याच बरोबर गट क्रं 1122 क्षेत्रफळ 1.05 हेक्‍टर आर एवढी शेती बटाईने घेऊन त्‍यामध्‍ये धान पिकाची लागवड केली.
तक्रारकर्ता याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे धानाचे बियाणे हे विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेता मे. विशु कृषी केंद्र भंडारा याचे कडून खरेदी केले त्‍याचा तपशिल खालील प्रमाणे आहे-
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचा तपशिल | अक्षत धान लॉट क्रं-KS2KZ8773843 & KS2KZ8773846 |
बिल क्रमांक व दिनांक तसेच बिलाची रक्‍कम | बिल क्रमांक-907 दिनांक-08/07/.2019 (एकूण 14 बॅग) प्रतीबॅग रुपये-700/- प्रमाणे 14 बॅग्‍स करीता बिलाची एकूण रक्‍कम रुपये-9800/- |
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचे वजन | प्रती बॅग 10 किलो वजन या प्रमाणे एकूण 14 बॅग बियाणे खरेदी केले. |
अशाप्रकारे उपरोक्‍त नमुद तपशिला प्रमाणे तक्रारकर्त्‍याने बियाणे खरेदी केले असल्‍यामुळे तो विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 चा ग्राहक आहे. बियाणे खरेदी केल्‍या नंतर पेरणी करीता जमीन तयार केली व सदर धान बियाण्‍याची दिनांक-13.07.2019 रोजी शेतात प-हे टाकून पेरणी केली आणि दिनांक-01.08.2019 ते दिनांक-10.08.2019 या कालावधी मध्‍ये धानाची रोवणी पुर्नलागवड केली. त्‍यानंतर योग्‍य खतपाणी देऊन निंदन सुध्‍दा केले.
तक्रारकर्त्‍याने पुढे असे नमुद केले की, ऑक्‍टोंबरच्‍या पहिल्‍या आठवडयामध्‍ये सदर संपूर्ण शेतातील धान पिका पैकी अर्धवट धान निसवले. निसवलेल्‍या लोंब्‍या टाकल्‍या व त्‍या लोंब्‍या 31 ऑक्‍टांबर पर्यंत कापणी करीता परिपक्‍व झाल्‍यात तर अर्ध्‍या लोंब्‍या निसवलेल्‍या अवस्‍थेमध्‍ये दुधाळ अवस्‍थेत असल्‍याचे 31 ऑक्‍टोंबर पर्यंत आढळले, त्‍यामुळे बियाणे भेसळयुक्‍त असून फसवणूक झाल्‍याचे लक्षात आले. अर्धे धान निसवून कापणी करीता परिपक्‍व झाले तर अर्धे धान निसवण्‍यास सुरुवात होऊन दुधाळ अवस्‍थे मध्‍ये होते, त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍याला धानाची कापणी करणे नुकसान करणारे होते. त्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍याने धानाचे बियाण्‍यां मध्‍ये भेसळ असल्‍या बाबत तालुका कृषी अधिकारी, उपविभागीय कृषी अधिकारी व खंडविकास अधिकारी यांचे कडे दिनांक-19.10.2019 रोजी लेखी तक्रार केली. त्‍या अनुषंगाने तालुका तक्रार निवारण समिती यांनी दिनांक-05.11.2019 रोजी तक्रारकर्त्‍याचे शेतामध्‍ये धान पिकाची लागवड असलेल्‍या गट क्रं 1111, 1112,1113,1114 आणि गट क्रं 1122 प्रत्‍यक्ष धान पिकाची पाहणी करुन पंचनामा केला. विरुध्‍दपक्ष बियाणे निर्माता कंपनी कडून तक्रारकर्त्‍याने खरेदी केलेल्‍या धानाच्‍या बियाण्‍या मध्‍य भेसळ असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने काढला. सदर लागवड असलेल्‍या शेता मध्‍ये दोन प्रकारच्‍या लोंब्‍या निसवलेल्‍या आढळल्‍याने काही लोंब्‍या परिपक्‍व होऊन कापणीच्‍या अवस्‍थेत आढळल्‍या तर काही दुधाळ अवस्‍थेत आढळल्‍याने पूर्णतः परिपक्‍व झालेल्‍या लोंब्‍या गळून पडून शेतक-याच्‍या उत्‍पादनात 30 ते 35 टक्‍के घट अपेक्षीत आहे असा अहवाल तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार समीतीने दिला. तक्रारकर्त्‍याचे असे म्‍हणणे आहे की, प्रत्‍यक्षात मात्र दुस-या टप्‍प्‍यातील निसवलेले धान परिपक्‍व होऊन कापणीच्‍या अवस्‍थेत येई पर्यंत पहिल्‍या टप्‍प्‍यातील धान गळून तक्रारकर्त्‍याचे 50 टक्‍के एवढे नुकसान झालेले आहे.
तक्रारकर्त्‍याने पुढे असे नमुद केले की, त्‍याने धान पिकाची कापणी करुन चुरणा केला असता एकूण 07 एकर शेती मध्‍ये 140 ते 150 पोते म्‍हणजेच 105 ते 110 क्विंटल धान होणे अपेक्षीत असताना तक्रारकर्त्‍याला एकूण 71 पोते (53 क्विंटल) धानाचे उत्‍पादन झाले. या प्रमाणे तक्रारकर्त्‍याचे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍या मुळे 50 टक्‍के उत्‍पादनात घट होऊन नुकसान झालेले आहे. तक्रारकर्त्‍यास वर उल्‍लेखीत लागवड केलेल्‍या शेती मधून 105 ते 110 क्विंटल धान होत असताना प्रत्‍यक्षात फक्‍त 53 क्विंटल धान झाले. 52 ते 57 क्विंटल म्‍हणजेचसरासरी 55 क्विंटल धान उत्‍पादनात घट होऊन नुकसान झाले आहे.
तक्रारकर्त्‍याने पुढे असे नमुद केले की, अक्षत या वाणाचे धानास प्रती क्विंटल दर रुपये-2300/- एवढा आहे आणि त्‍याचे नुकसान 55 क्विंटल झाले असल्‍याने प्रती क्विंटल रुपये-2300/- X 55 क्विंटल = रुपये-1,26,500/- एवढे अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे नुकसान झाले. त्‍याच बरोबर भेसळयुक्‍त धानामुळे तक्रारकर्त्‍यास जे धानाचे प्रत्‍यक्ष उत्‍पादन झालेले आहे, ते प्रत्‍यक्ष उत्‍पादन झालेले धान 53 क्विंटल आहे परंतु आलेल्‍या धानाची किम्‍मतरुपये-2300/- प्रतीक्विंटल न मिळता त्‍यास प्रतीक्विंटल रुपये-1200/- प्रमाणे त्‍याला धानाची विक्री करावी लागली, त्‍यामुळे प्रती क्विंटल रुपये-1100/- या दराप्रमाणे 53 क्विंटलसाठी त्‍याचे रुपये-58,300/- एवढे नुकसान झाले. अशाप्रकारे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे कंपनीचे बियाण्‍यात भेसळ असल्‍यामुळे वर नमुद केल्‍या प्रमाणे अनुक्रमे रुपये-1,26,500/- अधिक रुपये-58,300/- एकूण रुपये-1,84,800/-एवढे त्‍याचे नुकसान झाले व त्‍याची भरपाई करुन देण्‍याची जबाबदारी विरुध्‍दपक्षावर आहे. त्‍याच बरोबर भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दलरुपये-20,000/- आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचाखर्च रुपये-15,000/- विरुध्‍दपक्षा कडून मिळण्‍यास तो पात्र आहे. म्‍हणून शेवटी त्‍याने प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल करुन त्‍याव्‍दारे विरुध्‍दपक्षा विरुध्‍द खालील प्रमाणे मागण्‍या केल्‍यात-
1. विरुध्‍दपक्षा कडून तक्रारकर्त्‍याला भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केल्‍यामुळे तक्रारकर्त्‍याला झालेल्‍यानुकसानी बाबत भरपाई रक्‍कम म्‍हणून रुपये-1,26,500/- अधिक रुपये-58,300/- असे मिळून एकूण रुपये-1,84,800/- एवढी रक्‍कम प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो 18 टक्‍के व्‍याजासह देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
2. तक्रारकर्त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-20,000/- आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-15,000/- विरुध्‍दपक्षा कडून देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
3. या शिवाय योग्‍य ती दाद त्‍याचे बाजूने मंजूर करण्‍यात यावी.
03. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी उत्‍तर जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल केले. त्‍यांनी लेखी उत्‍तरा मध्‍ये असे नमुद केले की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीच्‍या संचालक मंडळाच्‍या दिनांक-28.06.2012 रोजीच्‍या सभेत ठराव पारीत करुन तक्रारी मध्‍ये उपस्थित राहून कंपनीची बाजू मांडण्‍यासाठी श्री गजेंद्र पन्‍नालाल पटेल यांचे नावे आममुख्‍यत्‍यारपत्र करुन दिलेले आहे व ते या सोबत दाखल करीत आहेत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने तक्रारकर्त्‍याचे तक्रारी मधील संपूर्ण विधाने नाकबुल केलीत. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारी मध्‍ये नमुद केलेले शेतीचे विवरण तसेच त्‍याने बटईने शेता मध्‍ये धानाची लागवड केल्‍या बाबत नाकबुल केले. गट क्रं 111 व 1112 सोडून बाकी जमीन कोणाची आहे हे तक्रारी मध्‍ये नमुद केले नाही. तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍या कडून विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनी निर्मीत धानाचे बियाणे खरेदी केलेले लॉट क्रमांक नाकबुल केलेत. तक्रारकर्त्‍याने बियाणे खरेदी नंतर जमीन तयार केली, खतपाणी दिले, निंदन केले ही विधाने नाकबुल केलीत. तक्रारकर्त्‍याने धानाचे रोवणे (पुर्नलागवड) दिनांक-01.08.2019 ते 10.08.2019 या दहा दिवसात केल्‍या मुळे परिपक्‍वतेचा कालावधी कमी जास्‍त होणे साहजिक आहे. पेरे व्‍यवस्‍थीत उगवले म्‍हणून पे-याच्‍या उगवणीबाबत तक्रारकर्त्‍याने विधान केलेले नाही. ऑक्‍टोंबरच्‍या पहिल्‍या आठवडयामध्‍ये संपूर्ण शेता मधील धान पिका पैकी अर्धवट धान निसवलेले होते, निसवलेल्‍या लोंब्‍या 31 ऑक्‍टोंबर पर्यंत कापणी करीता परिपक्‍व झाल्‍यात तर अर्ध्‍या लोंब्‍या निसवलेल्‍या अवस्‍थे मध्‍ये दुधाळ अवस्‍थेत 31 ऑक्‍टोंबर पर्यंत आढळल्‍या त्‍यामुळे अर्धे धान निसवून कापणी करीता परिपक्‍व झाले तर अर्धे धान निसवण्‍यास सुरुवात होऊन दुधाळ अवस्‍थे मध्‍ये होते, बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचे लक्षात आले ही सर्व विधाने नाकबुल केलीत.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी उत्‍तरात पुढे असे नमुद केले की, तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्त्‍याचे शेतात दिनांक-05.11.2019 रोजी पाहणी केली परंतु सदर समितीचे पाहणीची नोटीस तक्रारकर्त्‍याने किंवा समितीने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माताकंपनीला दिली नाही. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्त्‍याने धान लागवड केलेल्‍या गट क्रं 1111, 1112,1113,1114 आणि गट क्रं 1122 प्रत्‍यक्ष पाहणी केली हे नाकबुल केले. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने पाहणी केलेल्‍या सदर लागवड असलेल्‍या शेता मध्‍ये दोन प्रकारच्‍या लोंब्‍या निसवलेल्‍या आढळल्‍याने काही लोंब्‍या परिपक्‍व होऊन कापणीच्‍या अवस्‍थेत आढळल्‍या तर काही दुधाळ अवस्‍थेत आढळल्‍याने पूर्णतः परिपक्‍व झालेल्‍या लोंब्‍या गळून पडून शेतक-याच्‍या उत्‍पादनात 30 ते 35 टक्‍के घट अपेक्षीत आहे असा जो अहवाल दिलेला आहे तो विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपीनला मान्‍य नाही. त्‍याच बरोबर तक्रारकर्त्‍याचे कथन की त्‍याचे प्रत्‍यक्ष 50 टक्‍के नुकसान झाले ही बाब अमान्‍य केली. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारी मधून विरुध्‍दपक्षां विरुध्‍द केलेली संपूर्ण नुकसानीची मागणी अमान्‍य केली.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले अतिरिक्‍त लेखी उत्‍तरात असे नमुद केले की, तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍या कडून धानाचे बियाणे हे दिनांक-08.07.2019 रोजी खरेदी केल्‍या नंतर दिड वर्षानी मार्च, 2021 मध्‍ये मा. न्‍यायालयात तक्रार दाखल केल्‍याचे दिसून येते, त्‍याच वर्षी तक्रार दाखल न करण्‍याचे कारणांचा खुलासा तक्रारी मधून केलेला नाही. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारीसोबत जमीन वहितीचा हक्‍क साबीत न केल्‍याने तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. पेरणीचे वेळी बियाणे एकसारख्‍या खोलीवर न पडल्‍याने देखील ओंब्‍याची परिपक्‍वता एकाच वेळी होणार नाही. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीची सुचना विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीला दिली नव्‍हती. पंचनामा करताना पंच्‍याच्‍या देखील सहया नाहीत, त्‍यामुळे तालुकास्‍तरीय समितीचा अहवाल विरुध्‍दपक्षावर बंधनकारक नाही. तक्रारकर्त्‍याने बियाण्‍याच्‍या तक्रारी विषयी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीला कधीही सुचना दिली नाही आणि एकदम माहे डिसेंबर-2019 मध्‍ये कायदेशीर नोटीस पाठविली होती परंतु बियाण्‍याची वैधता ऑक्‍टोंबर,नोव्‍हेंबर-2021 मध्‍ये संपल्‍या मुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं1 बियाणे निर्माता कंपनीला प्रयोगशाळेतून बियाण्‍याची तपासणी करता आली नाही. जर तक्रारकर्त्‍याने बियाण्‍याची तक्रार त्‍यांचे कडे वेळीच केली असती तर बियाण्‍याचा नमूना उपलब्‍ध करुन तो प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठविता आला असता परंतु आता बियाण्‍याची वैधता संपलेलीआहे. विरुध्‍दपक्ष क्रं1 बियाणे निर्माता कंपनीची अत्‍याधुनिक पध्‍दतीची DISR recognized in house Research & Development Unit आहे, जे भारत सरकार व्‍दारा मान्‍यता प्राप्‍त असून त्‍याचे प्रमाणपत्र ते दस्‍तऐवज क्रं 3 प्रमाणे दाखल करीत आहेत. त्‍यांचे व्‍दारा निर्मित धान बियाणे बाजारात विक्रीस आणण्‍यापूर्वी कंपनीच्‍या प्रयोगशाळेत सर्व स्‍तरावर परिक्षण होते व सर्व मानकामध्‍ये बियाणे उत्‍तीर्ण झाल्‍या नंतरच ते बाजारात उपलब्‍ध करुन दिल्‍या जाते. त्‍यांचे प्रयोगशाळेचा संबधित लॉट क्रमांकाचे तपासणी अहवालात उगवण शक्‍ती 95 टक्‍के व 93 टक्‍के तसेच बियाण्‍याची शुध्‍दता ही 99.80 टक्‍के व 99.80 टक्‍के असल्‍या बाबत अहवालात नमुद आहे तसेच सदर्हू लॉटचे बियाणे 50.10 क्विंटल आणि 51.10 क्विंटल बियाणे विक्रीसाठी उपलब्‍ध केले होते. सदर लॉटच्‍या बियाण्‍या बाबत स्‍टेटमेंट क्रं 1 व क्रं 2 ची प्रत ते मा. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे अवलोकनार्थ प्रपत्र क्रं 4 ते 7 वर दाखल करीत आहेत. संबधित दोन्‍ही लॉटचे एकूण बियाणे 101.20 क्विंटल कंपनी कडे प्रयोगशाळेतून तपासून विक्री करीता मिळाले परंतु तक्रारकर्त्‍याच्‍या 1.40 क्विंटल बियाण्‍या शिवाय अन्‍य कोणत्‍याही कास्‍तकाराने तक्रार केलेली नाही व त्‍यांना योग्‍यपणे परिपक्‍व लोंब्‍या मिळाल्‍यात. तक्रारकर्त्‍याची तक्रार कपोलकल्‍पीत आहे. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे धानाचे बियाण्‍याची लागवड केलेल्‍या अन्‍य शेतक-यांच्‍या पिकाची पाहणी केली नाही व त्‍यांची निरिक्षणे अहवालात घेतली नाहीत. तक्रारकर्त्‍याच्‍या नोटीसला विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीने उत्‍तर दिलेले आहे व ते सदर उत्‍तराची प्रत व पोस्‍टाचे पावतीची प्रत जोडत आहेत. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने महाराष्‍ट्र शासनाचे दिनांक-27.03.1992 व दिनांक-26.10.1998 रोजीचे परिपत्रका प्रमाणे पाहणी केल्‍याचे दिसून येत नाही. तसेच तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीचे वेळी समितीचे संपूर्ण सदस्‍य हे पंचनाम्‍याचे वेळी उपस्थित नसल्‍याचे दिसून येते,त्‍यामुळे सदर समितीचा अहवाल मान्‍य नाही. ते माहितीस्‍तव सदर शासन परिपत्रकाच्‍या प्रती सोबत दस्‍तऐवज क्रं 10 व 11 प्रमाणे मा. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे माहितीस्‍तव सादर करीत आहेत. सदर पिक पाहणी समितीने पाहणीची सुचना विरुध्‍दपक्ष कं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला दिलेली नाही तसेच केलेला पंचनामा हा शासन परिपत्रकामध्‍ये दिलेल्‍या सुचनां प्रमाणे केलेला नाही त्‍यामुळे तो विरुध्‍दपक्षास मान्‍य नाही. सदर समितीचे अहवालातील मुद्दा क्रं 11 मध्‍ये भेसळी शिवाय पिकाच्‍या दुस-या वाणाची तक्रार आहे काय या मध्‍ये नाही असे उत्‍तर नमुद आहे त्‍यामुळे बियाण्‍यामध्‍ये भेसळ नव्‍हती ही बाब सिध्‍द होते. तसेच प-हे लावण्‍यात फरक झाल्‍याने अगर खाडे भरल्‍याने देखील परिपक्‍वतेच्‍या काळात फरक पडू शकतो, त्‍यामुळे बियाण्‍यास दोषी ठरविता येत नाही. तक्रारकर्त्‍याने धान पिकाची पुर्नलागवड ही दिनांक-01 ऑगस्‍ट ते 10 ऑगस्‍ट या एकूण 10 दिवसांचे कालावधी मध्‍ये केल्‍याने 01 ऑगस्‍ट रोजी पुर्नलागवड केलेली रोपे आणि 10 ऑगस्‍टला पुर्नलागवड केलेली रोपे यांच्‍या परिपक्‍वतेच्‍या कालावधीत फरक पडू शकतो. तक्रारकर्त्‍याने 14 बॅगचे बियाणे कोठे व कसे पेरले याबाबत कथन केले नाही. बियाणे तक्रार निवारण समितीने बियाण्‍याचा नमुना काढून बियाणे परिक्षण अधिकारी यांचे कडे तपासणीसाठी पाठविणे कायदयाने आवश्‍यक आहे परंतु तसे समितीने केलेले नाही. समितीचे पाहणीचे वेळी समिती मधील संपूर्ण सदस्‍य उपस्थित नव्‍हते. कोणत्‍या शेतातील कोणता भाग निरिक्षणास घेतला याचा उल्‍लेख समितीचे अहवालात नाही. पिक पाहणी समितीने आपल्‍या अहवालात तांत्रीक मत स्‍पष्‍टपणे दिलेले नाही. पिक पाहणी समितीने पाण्‍याच्‍या उपलब्‍धते बाबत उल्‍लेख केलेला नाही. समितीने अहवाला मध्‍ये नुकसान संभवते असा निष्‍कर्ष दिलेला आहे, सदर निष्‍कर्ष हा स्‍पष्‍ट निष्‍कर्ष नाही. पिकाच्‍या परिपक्‍वतेच्‍या काळाच्‍या तफावतीचे कारण नुसती बियाण्‍याची गुणवत्‍ता नसते तर चुकीचे पिक व्‍यवस्‍थापन, पेरणीची पध्‍दती, पेरणीचे वेळी जमीनीची अवस्‍था,आद्रता, हवामान हे घटक सुध्‍दा पिकास जबाबदार असतात तसेच पिकास कमी जास्‍त खताचा पुरवठा, प-हे लावताना पडलेला फरक, एकसारखी फवारणी न होणे इत्‍यादी बाबी मुळे सुध्‍दा परिपक्‍वतेच्‍या काळात फरक पडू शकतो. तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्षा कडून पैसे उकळण्‍याचे उद्देश्‍याने प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल केलेली आहे त्‍यामुळे प्रस्‍तुत तक्रार रुपये-10,000/- खर्चासह फेटाळण्‍यात यावी अशी विनंती विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने लेखी उत्‍तरा मधून केली.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून आपले लेखी युक्‍तीवादा मध्‍ये लेखी उत्‍तरा प्रमाणेच बहुतांश विधाने नमुद केलेली आहेत. त्‍यांचे असे म्‍हणणे आहे की, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने क्षेत्राची प्रत्‍यक्ष पाहणी केल्‍या नंतर लॉटच्‍या बियाण्‍याचा नमुना काढून तो शासकीय प्रयोगशाळेतून तपासणी करणे महत्‍वाचे होते पंरतु तसे झालेले नाही. या संदर्भात जिल्‍हा ग्राहक आयोगा व्‍दारे स्‍पष्‍ट करण्‍यात येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीने त्‍यांचे व्‍दारा निर्मीत अक्षत वाणाचे धानाचे बियाण निःपक्षपाती सरकारी प्रयोग शाळेतून तपासणी केलेले नाही. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने त्‍यांचे प्रयोगशाळेला भारत सरकार विज्ञान और प्रोद्दोगिकी मंत्रालय,नई दिल्‍ली यांचे दिनांक 17 मे, 2018 रोजीचे पत्रान्‍वये दिनांक-31.03.2021 पर्यंत मान्‍यता दिल्‍याचे पत्र दाखल केले. याचा अर्थ असा होतो की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला केंद्र सरकारची मान्‍यता आहे. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनी व्‍दारे निर्मीत अक्षत धान लॉट क्रं-KS2KZ8773843 &KS2KZ8773846 त्‍यांचे प्रयोगशाळेच्‍या तपासणी अहवाला प्रमाणे उगवण शक्‍ती 95 टक्‍के व 93 टक्‍के तसेच बियाण्‍याची शुध्‍दता ही 99.80 टक्‍के व 99.80 टक्‍के असल्‍या बाबत अहवालात नमुद आहे, या संदर्भात त्‍यांनी पुराव्‍यार्थ त्‍यांचे प्रयोगशाळेचे तपासणी अहवाल सादर केलेत परंतु हे तपासणी अहवाल त्‍यांचेच प्रयोगशाळेतून प्रमाणित केलेले आहेत, बियाण्‍याचे उगवण आणि शुध्‍दतेसाठी स्‍वतंत्र निःपक्ष शासकीय यंत्रणेचे अहवाल दाखल नाहीत असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी युक्‍तीवादा मध्‍ये काही मा. वरिष्‍ठ न्‍यायालयाचे निवाडयांचा आधार घेतलेला आहे, ते खालील प्रमाणे-
- Hon’ble National Commission, New Delhi- 2015 (2) CPR 670 (NC) –Revision Petition No. 2354 of 2016- Dated-31st May, 2017-“ Zimidara Agro-Versus- Sukhadeo Singh”
सदर निवाडया प्रमाणे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष पिकाची तपासणी करणा-या कृषी अधिका-याने उलट तपासणी मध्‍ये मान्‍य केले होते की, त्‍यांनी मोक्‍यावर बियाण्‍याचे नमुने घेऊन ते तपासणीसाठी प्रयोगशाळेत पाठविले नाही, केवळ मोका पाहणी करुन दिलेल्‍या अहवालावर विश्‍वास ठेवता येत नाही असे नमुद केलेले आहे. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे असे मत आहे की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचेच म्‍हणण्‍या प्रमाणे त्‍यांचे व्‍दारा निर्मीत बियाणे हे त्‍यांचेच प्रयोगशाळेतून प्रमाणित केले होते तर प्रत्‍यक्ष मोक्‍यावर समितीचे पिक पाहणी मध्‍ये विसंगती कशी आढळून आली. विरुध्‍दपक्ष कं 1 निर्माता कंपनीने तपासणी करणा-या कृषी अधिकारी यांना तपासलेले नाही, त्‍यामुळे सदर निवाडयाचा उपयोग विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीला होणार नाही असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
- Hon’ble Maharashtra State Consumer Disputes Redressal Commission-First Appeal No. 993 of 2000- Order-21st March 2006-“Maharashtra Hybrid Seeds-Versus-Shri Sanjay Manikar”
सदर मा. राज्‍य ग्राहक आयोगाचे निवाडया प्रमाणे तक्रारकर्त्‍याने खरेदी केलेले बियाणे दोषपूर्ण होते तर त्‍याचे नमुने तपासणीसाठी प्रयोगशाळेत पाठवावयास हवे होते असे नमुद केलेले आहे. आमचे समोरील हातातील प्रकरणा मध्‍ये बियाण्‍याच्‍या उगवणशक्‍ती बाबत तक्रार नसून तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतातील मे. बसंत अॅग्रोटेक कंपनी प्रायव्‍हेट लिमिटेड अकोला या बियाणे उत्‍पादीत कंपनीच्‍या अक्षत वाणाच्‍या धानाच्‍या लोंब्‍याच्‍या परिपक्‍वतेच्‍या कालावधी मध्‍ये तफावत आढळून आली त्‍यामुळे तक्रारदार शेतकरी हा त्‍याचे शेतात परिपक्‍व झालेल्‍या काही धानाची कापणी करु शकत नव्‍हता कारण उर्वरीत धानाचे पिक परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागणार होता अशा परिस्थितीत परिपक्‍व झालेल्‍या धानाचा निसवा होणे क्रमप्राप्‍त आहे त्‍यामुळे तक्रारदार शेतक-याचे नुकसान झालेले आहे.अशा परिस्थितीत सदर निवाडयाचा लाभ विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला होणार नाही.
- II (2006) CPJ 269
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व्‍दारे भिस्‍त ठेवण्‍यात आलेल्‍या उपरोक्‍त निवाडया मध्‍ये बियाण्‍याचे अत्‍यल्‍प उगवण शक्‍ती बाबत केवळ भेसळयुक्‍त बियाणे जबाबदार नसून रासायनिक औषधांचा अतिवापर, रोग, वातावणातील आद्रता हवामान, शेतीचा कस कमी असणे या बाबी जबाबदार असल्‍याच नमुद आहे परंतु हातातील प्रकरणात बियाण्‍याचे अत्‍यल्‍प उगवण शक्‍तीचा मुद्दा नाही.
- 2015 (2) CPR 670 (NC)-“Indian Farmers Fertilizers Co- Operative-Versus- Jagdish”
सदर मा. राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे न्‍यायनिवाडया मध्‍ये बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये पाहणीचे वेळी केवळ कृषी अधिकारी उपस्थित होते परंतु विरुध्‍दपक्ष निर्माता कंपनी तसेच कृषी शास्‍त्रज्ञ हे पाहणीचे वेळी अनुपस्थित होते तसेच वादातील बियाणे हे स्‍टेट सिडस सर्टीफीकेशन एजन्‍सी कडून प्रमाणित केलेले होते त्‍यामुळे अपिला मध्‍ये मूळ तक्रारी मधील आदेश रद्द ठरविला. परंतु हातातील प्रकरणात तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समिती मध्‍ये कृषी विज्ञान केंद्र साकोली, जिल्‍हा भंडारा येथील डॉ. प्रविण खिसरी तसेच महाराष्‍ट्र राज्‍य बियाणे महामंडळ मर्यादित अकोला यांचे प्रतीनिधी श्री ए.डी. चौधरी हे त्रयस्‍थ निःपक्ष कृषी यंत्रणे मधील कृषी तज्ञ उपस्थित होते.तसेच हातातील प्रकरणातील वादातील बियाणे हे शासनाचे प्रयोग शाळेतून तपासणी केलेले नाही, त्‍यामुळे या निवाडयाचा लाभ विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला होणार नाही.
V) II (2007)CPJ 148 (NC)-“Indian American Hybrid Seeds –Versus-Vijaykumar Shankar Rao & Anr.”
सदर मा. राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडया प्रमाणे तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये बियाण्‍याचे गुणवत्‍ते संबधी कोणतेही विधान केलेले नाही मात्र आमचे समोरील हातातील तक्रारी मध्‍ये सदोष बियाण्‍यामुळे नुकसान झाल्‍याचे नमुद आहे.
VI) III (2006) CPJ269- Hon’ble Maharashtra State Consumer Disputes Redressal Commission, Mumbi- “Khamgaon Taluka Bagayatdar Shetkari –Versus-Babu Kutti Daniel
सदर मा. राज्‍य ग्राहक आयोग, महाराष्‍ट्र राज्‍य मुंबई यांचे निवाडया प्रमाणे बियाण्‍याची उगवण अत्‍यल्‍प 20 टक्‍के झाल्‍या बाबतची तक्रार होती. तालुकास्‍तरीय तक्रार समीतीचे अहवालात बियाण्‍याचे गुणवत्‍ते संबधी कोणताही उल्‍लेख नव्‍हता तसेच बियाणे भेसळयुक्‍त दोषपूर्ण असल्‍या बाबत पुरावा सुध्‍दा नव्‍हता. कमी उगवण शक्‍ती बाबत दुसरे घटक सुध्‍दा जबाबदार असतात. बियाणे निर्माता कंपनीचे अपिल मंजूर केले होते. आमचे समोरील हातातील प्रकरणात बियाण्‍याचे अत्‍यल्‍प उगवण शक्‍ती बाबतची तक्रार नाही. प्रस्‍तुत प्रकरणात मे. बसंत अॅग्रोटेक कंपनी प्रायव्‍हेट लिमिटेड अकोला या बियाणे उत्‍पादीत कंपनीच्‍या अक्षत वाणाच्‍या धानाच्‍या लोंब्‍याच्‍या परिपक्‍वतेच्‍या कालावधी मध्‍ये तफावत आढळून आली त्‍यामुळे तक्रारदार शेतकरी हा त्‍याचे शेतात परिपक्‍व झालेल्‍या काही धानाची कापणी करु शकत नव्‍हता कारण उर्वरीत धानाचे पिक परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागणार होता अशा परिस्थितीत परिपक्‍व झालेल्‍या धानाचा निसवा होणे क्रमप्राप्‍त आहे त्‍यामुळे तक्रारदार शेतक-याचे नुकसान झालेले आहे.अशा परिस्थितीत सदर निवाडयाचा लाभ विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला होणार नाही.
04. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मार्फतीने रजिस्‍टर पोस्‍टाने यामधील विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याचे नाव आणि पत्‍त्‍यावर नोटीस पाठविली असता ती विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍यास दिनांक-04.01.2022 रोजी मिळाल्‍या बाबत तक्रारकर्त्‍याने पोस्‍टाचा पोस्‍ट ट्रॅक रिपोर्ट दाखल केला परंतु अशी नोटीस मिळाल्‍या नंतरही विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता हा जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष उपस्थित झाला नाही तसेच लेखी निवेदन सुध्‍दा दाखल केले नाही म्‍हणून विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍द प्रस्‍तुत तक्रार एकतर्फी चालविण्‍याचा आदेश प्रकरणात दिनांक-17.06.2022 रोजी पारीत केला.
05. तक्रारकर्त्‍याची तक्रार, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे उत्‍तर तसेच उभय पक्षां तर्फे दाखल लेखी युक्‍तीवाद तसेच दाखल केलेले दस्‍तऐवज ईत्‍यादीचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. प्रस्‍तुत तक्रारी मध्‍ये तक्रारकर्त्‍या तर्फे वकील श्री यु.डी. तिडके यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला तसेच त्‍यांनी आपले युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालय आणि मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोग यांचे तर्फे पारीत न्‍यायनिवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेऊन सदरची तक्रार नुकसान भरपाईसह मंजूर करावी असा युक्‍तीवाद केला. प्रकरणातील अभिलेखा वरुन तसेच युक्‍तीवादा वरुन जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर तक्रारीचे न्‍यायनिवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात-
अक्रं | मुद्दा | उत्‍तर |
1 | तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनी निर्मित भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केली आहे काय ? | -होय- |
2 | भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहे काय? | -होय- |
3 | काय आदेश? | अंतिम आदेशा नुसार |
:: निष्‍कर्ष ::
मुद्दा क्रं 1 बाबत
06. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपल्‍या लेखी उत्‍तरा मधून तक्रारकर्त्‍याची संपूर्ण तक्रार व त्‍यामधील विधाने, विरुध्‍दपक्षा विरुध्‍द केलेल्‍या मागण्‍या या नाकबुल केलेल्‍या आहेत व आक्षेप घेतलेले आहेत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचा असा आक्षेप आहे की, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीच्‍या वतीने प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनीला सुचना दिलेली नाही. बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीची नोटीस तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला दिली पाहिजे हा भाग तक्रारकर्त्‍याचे कार्यक्षेत्रात येत नाही, ते कार्य शासना मार्फत गठीत करण्‍यात आलेल्‍या समितीचे आहे. तसेच ज्‍याअर्थी, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता याची समितीचे अहवालावर स्‍वाक्षरी आहे, त्‍याअर्थी, समितीचे मोका पाहणी बाबत विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला सुध्‍दा माहिती झाली असेल परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार समीतीचे प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी उपस्थित झाले नाही वा समीती समोर कोणतीही बाजू मांडलेली नाही. सदर समितीचे अहवालावर उपविभागीय कृषी अधिकारी,भंडारा, तालुका कृषी अधिकारी, श्री कोटांगले, कृषी विज्ञान केंद्र साकोली यांचे प्रतिनिधी डॉ.प्रविण खिराटी विशेषज्ञ, महाबीज अकोला यांचे प्रतीनिधी श्री ए.डी. चौधरी, कृषी अधिकारी पंचायत समिती तथा सदस्‍य सचीव श्री व्‍ही.एन. चौधरी, विक्रेता प्रतिनिधी श्री विलास दिवटे, तक्रारकर्ता शेतकरी यांच्‍या स्‍वाक्ष-या असल्‍याचे दिसून येते. फक्‍त पंजाबराव कृषी विद्दापिठ यांचे शास्‍त्रज्ञ व विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निमाता कंपनीचे प्रतिनिधीची स्‍वाक्षरी नाही. सदर समितीचे अहवालावरुन असे दिसून येते की, या मधील अहवालावर शासनाचे कृषी विभागातील तज्ञांचीच स्‍वाक्षरी नसून शासना व्‍यतिरिक्‍त बाहेरील कृषी यंत्रणा जसे कृषी विज्ञान केंद्र साकोली यांचे प्रतिनिधी तसेच महाराष्‍ट राज्‍य बियाणे महामंडळाचे प्रतिनिधी यांच्‍या देखील स्‍वाक्ष-या आहेत. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समिती मधील बहुतांश सदस्‍यांच्‍या अहवालावर स्‍वाक्ष-या आहेत त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचा आक्षेप की, समितीच्‍या सर्व सदस्‍यांच्‍या सहया नसल्‍याने तो अहवाल अमान्‍य करण्‍यात येतो यामध्‍ये कुठलेही तथ्‍य दिसून येत नाही.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्त्‍याचे शेतात लागवड केलेल्‍या धान पिकाची पाहणी दिनांक-05.11.2019 रोजी करुन आपला विस्‍तृत अहवाल दिलेला आहे, ज्‍यामध्‍ये बियाणे विक्रेत्‍याचे नाव, खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचा तपशिल, विक्रेत्‍याने दिलेल्‍या बिलाचा क्रमांकव बिल दिनांक, खरेदीकेलेले वाण, लॉट क्रमांक, उत्‍पादक कंपनीचेनाव नमुद केलेले आहे, त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने तक्रारकर्त्‍याने खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍या बाबतचा तपशिल जो अमान्‍य केला त्‍यामध्‍ये काहीही तथ्‍य दिसून येत नाही. समीतीने आपले पाहणी अहवाला मध्‍ये शेतीचा सर्व्‍हे क्रं-1111,1112,1113, 1114 नमुद केलेले असून जमीनीचा प्रकार मध्‍यम असलयाचे नमुद केले.
विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने लेखी उत्‍तरात तक्रारकर्त्‍याचे जमीनीचे वहिती बाबत घेतलेल्‍या आक्षेपा संबधात तक्रारकर्त्‍याने नमुद गट क्रमांकाच्‍या सात बारा उता-याच्‍या प्रती पुराव्‍यार्थ अभिलेखावर दाखल केलेल्‍या आहेत., त्‍यानुसार मौजा सिल्‍ली, तालुका जिल्‍हा भंडारा येथील गट क्रं1111 मध्‍ये भोगवटदार श्री महादेव पुंडलीक पालांदूरकर, लाला पुंडलीक पालांदुरकर यांची नावे नमुद असून क्षेत्र 0.47 हेक्‍टर आर नमुद आहे. तसेच 2018-19 चे खरीप हंगामात 0.45 हेक्‍टर आर क्षेत्रात धानाची लागवड केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. गट क्रं 1112 भोगवटदार लाला पुंडलीक पालांदुरकर, क्षेत्र 0.41 हेक्‍टर आर नमुद आहे. गट क्रं 1113 भोगवटदार किशोर रामकृष्‍ण पालांदुरकर, शांता रामकृष्‍ण पालांदुरकर, क्षेत्र 0.44 हेक्‍टर आर नमुद आहे. गट क्रं-1114 गजानन पालांदुरकर आणि त्रीवेणी अनंत पालांदुरकर क्षेत्र 0.31 हेक्‍टर आर नमुद आहे. भूमापन क्रं 1122 क्षेत्र 1.05 हेक्‍टर आर बरीच नावे भोगवटदार म्‍हणून दर्शविलेली आहेत. अशाप्रकारे तक्रारकर्त्‍याने त्‍याने लागवड केलेल्‍या धानाचे शेताचे 7/12 उतारे पुराव्‍यार्थ दाखल केलेले आहेत. तसेच लागवड क्षेत्र 2 हेक्‍टर व 80 आर नमुद केलेले असून बाधीत क्षेत्र 07 एकर असे नमुद केलेले आहे. (01 हेक्‍टर म्‍हणजे अडीच एकर, 40 आर म्‍हणजे एक एकर आणि 100 आर म्‍हणजे एक हेक्‍टर या प्रमाणे मोजमाप केले असता 2 हेक्‍टर 80 आर म्‍हणजे 07 एकर एवढे क्षेत्र येते) तसेच पूर्व मशागती मध्‍ये नांगरणी व चिखलणी केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. तसेच पेरणीची तारीख 13.07.2019 आणि पुर्नलागवड तारीख 01 ते 10 ऑगस्‍ट, 2019 नमुद आहे. कॅनाल व्‍दारे शेताला सिंचनाची सुविधा असल्‍याचे सुध्‍दा अहवालात नमुद आहे. त्‍याच बरोबर पिकास दिलेल्‍या खताचा तपशिल नमुद असून एक वेळा तणनाशक केल्‍याचे नमुद आहे. सदर समितीचे अहवालावर तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष कं 2 बियाणे विक्रेता यांच्‍या सहया आहेत.
दुसरी महत्‍वाची बाब अशी आहे की, विरुदपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले लेखी उत्‍तरा मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याने लागवड केलेल्‍या अक्षत धानाच्‍या वाणाच्‍या लागवडी संबधात जर-तरचे आरोप केलेले आहेत परंतु हे सर्व आरोप तक्रारकर्त्‍याचे शेताची पाहणी न करता केलेले आहेत त्‍या संबधाने कोणताही सक्षम पुरावा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने दाखल केलेला नाही. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये मुद्दा क्रं 3 मध्‍ये योग्‍य मशागत केल्‍याचे तसेच मुद्दा क्रं 6 मध्‍ये कॅनाल व्‍दारे सिंचनाची व्‍यवस्‍था केल्‍याचे नमुद आहे. मुद्दा क्रं 7 मध्‍ये पिकास दिलेल्‍या खताचा तपशिल नमुद आहे. सदर अहवाला मध्‍ये पेरणी पुर्नलागवड पध्‍दतीने योग्‍य अंतर ठेवून केल्‍याचे सुध्‍दा नमुद आहे. समितीचे अहवालामध्‍ये तक्रारकर्त्‍याने स्‍वतः साक्ष दिलेली आहे. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 श्री विलास दिवटे या बियाणे विक्रेता याने तक्रारकर्त्‍याला बिल क्रं 907 दिनांक-08.07..2019 अनुसार बियाणे विक्री केल्‍याचे अहवालात मान्‍य केलेले आहे. सदर समितीचे अहवाला वर तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यांच्‍या स्‍वाक्ष-या आहेत.
07. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने अहवाला मध्‍ये खालील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला-
मे. बसंत अॅग्रो टेक लिमिटेड, अकोला कंपनीचे भात बियाणे वाण अक्षत लागवड केलेल्‍या प्रक्षेत्राची पाहणी केली असता पाहणीच्‍या दिवसा पर्यंत 108-110 दिवस कालावधी पूर्ण झालेला होता. सदरच्‍या लागवड झालेल्‍या शेतात दोन प्रकारच्‍या लोंब्‍या निसावल्‍याचे आढळले. काही निसावलेल्‍या लोंब्‍या हया पूर्णतः परिपक्‍व कापणीच्‍या अवस्‍थेत आढळले तर काही हया पूर्णतः निसावलेल्‍या दुधाळ अवस्‍थेत आढळले. मुदतपूर्व पूर्णतः परिपक्‍व निसावलेल्‍या लोंब्‍या गळून पडून शेतक-याचे उत्‍पादनात30 ते 35 टक्‍के घट अपेक्षीत आहे. या मध्‍ये 30 ते 35 टक्‍के पूर्णतः परिपक्‍व कापणीच्‍या स्थितीत तर उर्वरीत पूर्णतः निसावलेले दुधाळी अवस्‍थेत आढळले.
सदर शासना मार्फत गठीत केलेल्‍या समीती मध्‍ये कृषी क्षेत्रातील तज्ञ व्‍यक्‍तींचा समावेश असून तसेच कृषी क्षेत्रातील बाहेरील निःपक्ष कृषी तज्ञांच्‍या देखील अहवालावर सहया आहेत त्‍यामुळे त्‍यांनी दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास दाखविण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही त्‍यामुळे समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित अक्षत धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे विक्री केल्‍याची बाब सिध्‍द होते करीता मुद्दा क्रं 1 चे उत्‍तर आम्‍ही “होकारार्थी” नोंदवित आहोत.
08. तक्रारकर्त्‍याचे वकीलांनी तक्रारीतील युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ खालील नमुद मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली-
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Kanta Kantha Rao- Verus-Y.Surya Narayana” (2017) CJ 619 (N.C.)- Revision Petition Nos.1008,1009 and 1010 of 2017 Decided on 03-05-2007
Petitioner had never filed any objections to report of Scientist nor did not file any application under Section 13 (1) (c) requesting for sample seeds to be sent to appropriate laboratory for testing. Petitioner could have sent sample for testing to laboratory which it had failed to do so. Revision Petitions dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Dharam Pal & Sons- Verus-Som Prakash” (2014) CJ 666 (N.C.)- Revision Petition No.-4672 of 2012 Decided on 08-05-2014
We have perused the evidence on record, the report submitted by the Committee constituted by the Deputy Director, Agriculture, Sirsa. Thus, as per the report, it is clear that the Complainant had sufferd his paddy crop, to the extent of 50%, on account of substandard quality of seeds sold to him by the Ops. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ National Seeds Corporation Ltd.- Verus-Abdul Azia Fakir Mohd. Inamdar & Another” (2009) CJ 518 (N.C.)- Revision Petition No.-1227 of 2004 Decided on 19-01-2009
In view of report of District Seeds Complaint Enquiry Committee seeds supplied to complainant were defective and a wrong representation had been made to complainant that seeds were certified and were having 85% germination capacity. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Maharashtra State Seeds Corporation Ltd.- Verus-Arvind Bajirao Borkar &Others” (2014) CJ 35 (N.C.)- Revision Petition No.-1412 of 2013 Decided on 06-09-2013
There is nothing on record to show that at the time of preparation of Panchanama made by District Seeds Complaint Enquiry Committee, representative of petitioners ever objected to same. As per Panchanama 50% of seeds were infected.
*****
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Western Agri Seeds Pvt.Ltd. & Others -Verus-K. Murlidhar Reddy & Others” (2015)CJ 920(NC)
या व्‍यतिरिक्‍त जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे खालील नमुद मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचे व मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर भिस्‍त ठेवण्‍यात येत आहे-
- Hon’ble Supreme Court of India- H.N.S.Shastry- Verus-“Asstt. Director Agriculture” (2004 (4) Mh.L.J.- (Page No.-838 to 841) Civil Appeal No. 2253 of 1999 decided on 06-05-2004
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने असे नमुद केलेले आहे की, Under Section 14(1) of the Consumer Protection Act, 1986, if the District Forum is satisfied that the goods complained against suffer from any defect, it could grant reliefs which include return of the price of the paddy and also compensation to the consumer for any loss suffered. Granting of relief to the consumer does not depend upon whether he should have made alternative arrangement. In the present case, it was enough for the appellant to establish that the paddy seeds supplied by the respondent were defective.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा तक्रारकर्त्‍याने विकत घेतलेले अक्षत जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Indian Farmers Fertilizers Co-operative Ltd. -Verus-Vijay Kumar And Another” (2018)CJ 861 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “If despite all efforts made by the farmer, there is no flower and foliage in as many as 60-70% of the plants, it is obvious that there was some adulteration in the seeds. The team of the Agriculture Department also noted in this regard that there was a mixture of Gwar seeds shown to it.
Therefore, there is no reason to discard the report prepared by the officers of the Agriculture Department”.
सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये स्‍पष्‍टपणे नमुद आहे की, शेतक-याने पिक लागवडीसाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्‍न केल्‍या नंतरही 60 ते 70 टक्‍के झाडांना फुले व बोंडे आलेले नाहीत आणि बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा अहवाल कृषी अधिकारी यांचे समीतीने दिलेला असून सदर अहवाल अमान्‍य करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन नाही.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील अक्षत जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Avon Beej Company- -Verus-Anoop Singh And Others” (2020)CJ 954 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “Report of the Agriculture Experts Committee wherein it has been found that 31% plants were of off-type due to which the Complainant suffered 29% loss of paddy crop and Off-type means any seed or plant not a part of the same variety and make include, seeds or plants of other varieties. Further, it is established that the seeds were not pure. The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded”.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील अक्षत जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
09. हातातील प्रकरणात तक्रारकर्त्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित आणि विक्री केलेल्‍या अक्षत जातीचे धानाचे बियाण्‍या संबधी मुदतपूर्व पूर्णतः परिपक्‍व निसावलेल्‍या लोंब्‍या गळून पडून शेतक-याचे उत्‍पादनात30 ते 35 टक्‍के घट अपेक्षीत असल्‍याचे तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवालामध्‍ये नमुद केलेले आहे.
तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल पाहता विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित बियाण्‍या मध्‍ये भेसळ होती कारण जर अक्षत धानाचे वाणाचे बियाणे राहिले असते तर पिक परिपक्‍वतेचा कालावधी हा संपूर्ण पिकाचा एक सारखा एकाच वेळी राहिला असता परंतु तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतातील मे. बसंत अॅग्रोटेक कंपनी प्रायव्‍हेट लिमिटेड अकोला या बियाणे उत्‍पादीत कंपनीच्‍या अक्षत वाणाच्‍या धानाच्‍या लोंब्‍याच्‍या परिपक्‍वतेच्‍या कालावधी मध्‍ये तफावत आढळून आली त्‍यामुळे तक्रारदार शेतकरी हा त्‍याचे शेतात परिपक्‍व झालेल्‍या काही धानाची कापणी करु शकत नव्‍हता कारण उर्वरीत धानाचे पिक परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागणार होता अशा परिस्थितीत परिपक्‍व झालेल्‍या धानाचा निसवा होणे क्रमप्राप्‍त आहे त्‍यामुळे संबधित तक्रारदार शेतक-याचे नुकसान झालेले आहे
मुद्दा क्रं 2 बाबत
10. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवालाचे सुक्ष्‍म अवलोकन केले असता असे दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे 30 ते 35 टक्‍के भेसळ असल्‍याचे निष्‍पन्‍न झालेले आहे. तसेच संबधित शेतक-याने पेरणीपूर्वी योग्‍य मशागत, सिंचनाची योग्‍य सुविधा, योग्‍य मात्रा मध्‍ये औषधी व खते दिल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने काढलेला आहे
11. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारीचे मागणी मध्‍ये अपेक्षीत उत्‍पादनापेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई संबधात नुकसान झालेल्‍या 55 क्विंटल संबधात प्रती क्विंटल रुपये-2300/- X 55 क्विंटल = रुपये-1,26,500/- एवढया अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाची नुकसान भरपाई मागितली. परंतु त्‍याच बरोबर प्रत्‍यक्ष उत्‍पादन झालेले 53 क्विंटल धानास रुपये-2300/- प्रती क्विंटल भाव न मिळता त्‍यास प्रती क्विंटल रुपये-1200/- प्रमाणे भाव मिळाल्‍यामुळे प्रती क्विंटल रुपये-1100/- नुकसान याप्रमाणे 53 क्विंटलसाठी त्‍याचे रुपये-58,300/- एवढे नुकसान झाले व त्‍या प्रमाणे भरपाई मागितलेली आहे. तक्रारकर्त्‍याने या संदर्भात मे. माऊली राईस मिल सोनेगाव, तालुका जिल्‍हा भंडारा प्रोप्रायटर राजेश घनमारे यांनी दिलेल्‍या बिल क्रं 998, बिल दिनांक-15.12.2019 ची प्रत पुराव्‍यार्थ दाखल केली ज्‍यामध्‍ये तक्रारकर्ता श्री लालाजी पालांदुरकर याचे नावाचा उल्‍लेख असून 5300 किलोग्रॅम साठी प्रती किलो दर 12/- रुपये प्रमाणे रुपये-63,600/- नमुद आहे. तक्रारकर्त्‍याचे असे म्‍हणणे आहे की, अक्षत वाणाच्‍या धानाला प्रती क्विंटल दर 2300/- असून त्‍याला प्रती क्विंटल 1200/-प्रमाणे विक्री करावी लागल्‍याने त्‍याचे प्रती क्विंटल मागे रुपये-1100/- नुकसान झाले परंतु सदर बिलावर प्रोप्रायटर राजेश घनमारे याची स्‍वाक्षरी नाही, त्‍यामुळे सदर बिल जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे विचारात घेतल्‍या जाऊ शकत नाही. तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाच्‍या अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची प्रचलित कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समितीचे बाजारभावाचे दरा प्रमाणे नुकसान भरपाई मंजूर केलेली आहे.
12. तक्रारकर्त्‍यास अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाचे पिकाचे नुकसानीची भरपाई देण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर येथील प्रचलीत दराचा आधार घेण्‍यात येते. कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर मधील तांदुळाचे दर सन-2018-2019 मध्‍ये सरासरी जास्‍तीत जास्‍त रुपये-4725/- आणि कमीतकमी रुपये-2750/- संगणकावर दर्शविलेले आहेत, त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाचा भाव प्रती क्विंटल रुपये-3000/- एवढा दर मंजूर करण्‍यास कोणतीही अडचण नाही. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारी मध्‍ये रुपये-2300/- प्रती क्विंटल प्रमाणे अपेक्षीत उत्‍पादनाचे नुकसानीची मागणी केलेली आहे.
13. तक्रारकर्त्‍याचे तक्रारी प्रमाणे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे निकृष्‍ट धानाचे बियाण्‍यामुळे त्‍याचे नुकसान झालेल्‍या 55 क्विंटल संबधात प्रती क्विंटल रुपये-2300/- X 55 क्विंटल = रुपये-1,26,500/- एवढया अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे आर्थिक नुकसान झालेले आहे.
14. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मते पारंपारीक शेती आणि मशागतीचा विचार करता विदर्भा मध्‍ये प्रती एकर धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन हे प्रती एकर 20 क्विंटल एवढे येते. तक्रारकर्त्‍याने तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे धानाचे बियाणे शेतामध्‍ये 2 हेक्‍टर 80 आर एवढया क्षेत्रामध्‍ये पेरले होते. सर्वसाधारणपणे 40 आर शेती म्‍हणजे एक एकर आणि 2.5 एकर म्‍हणजे 100 आर म्‍हणजेच एक हेक्‍टर असे गणल्‍या जाते. तक्रारकर्त्‍याने 2 हेक्‍टर आणि 80 आर मध्‍ये वादातील धानाचे बियाणे पेरले याचाच अर्थ तक्रारकर्त्‍याने सात एकर एवढया क्षेत्रात वादातील धानाचे बियाणे पेरले, पेरणी केलेले क्षेत्र बघता त्‍याला एकूण 140 क्विंटल धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन होणे आवश्‍यक आहे. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे त्‍याचे 35 टक्‍के उत्‍पादनाचे नुकसान झालेले असल्‍याचे नमुद आहे. अपेक्षीत उत्‍पादन 140 क्विंटलचे 35 टक्‍के उत्‍पादनाचे नुकसान म्‍हणजे 49 क्विंटल अपेक्षीत उत्‍पादनाचे नुकसान झालेले आहे. वर नमुद केल्‍या प्रमाणे धान पिकाचा दर प्रती क्विंटल रुपये-3000/- हिशोबात घेतल्‍यास नुकसान झालेल्‍या 49 क्विंटल धानाचे रुपये-1,47,000/- एवढे अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे नुकसान झालेले आहे आणि तेवढी नुकसान भरपाई विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून तक्रारकर्त्‍यास मंजूर करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
15. तक्रारकर्त्‍यास वेळेवर त्‍याचे पिकाचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई न मिळाल्‍याने शेवटी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल करावी लागली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे केशर जातीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याची बाब तालुका तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली असल्‍याने त्‍याला नाहक या प्रकरणात त्रास सहन करावा लागला त्‍यामुळे त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-10,000/- नुकसान भरपाई आणि तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून देण्‍याचे आदेशित करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. त्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदवित आहोत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 हा बियाणे विक्रेता असून भेसळयुक्‍त बियाण्‍या संबधाने त्‍याची कोणतीही जबाबदारी येत नसल्‍याने त्‍याचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. अशाप्रकारे मुद्दा क्रं 1 व 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदविण्‍यात आल्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 3 अनुसार तक्रारी मध्‍ये खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करीत आहोत.
:: अंतिम आदेश ::
- तक्रारकर्ता श्री लालाजी पुंडलीक पालांदुरकर यांची तक्रार विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी बसंत अॅग्रोटेकप्रायव्‍हेट लिमिटेड अकोला आणि तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांचे विरुध्‍द वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या खालील प्रमाणे अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/कार्यकारी संचालकांना आदेशित करण्‍यात येते की,त्‍यांनी तक्रारकर्त्‍याला पुरविलेल्‍या भेसळयुक्‍त अक्षत धान पिकाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसान भरपाई दाखल रक्‍कम रुपये-1,47,000/- (अक्षरी रुपये एक लक्ष सत्‍तेचाळीस हजार फक्‍त) आणि सदर नुकसान भरपाईचे रकमेवर तक्रार दाखल दिनांक-06.04.2021 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याज प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत तक्रारकर्त्‍यास अदा करावे.
- तक्रारकर्त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल भरपाई म्‍हणून रुपये-10,000/- (अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- (अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) अशा रकमा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांनी तक्रारकर्ता यांना अदा कराव्‍यात.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 विसु कृषी केंद्र भंडारा या बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
- सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं- 1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचे मालक/कार्यकारी संचालक यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांकापासून 30 दिवसांचे आत करावे.
- निकालपत्राच्‍या प्रथम प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध करुन देण्‍यात याव्‍यात.
- उभय पक्षां तर्फे दाखल अतिरिक्‍त संच त्‍यांनी जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे कार्यालयातून परत घेऊन जावेत.
