(पारीत व्‍दारा श्री भास्‍कर बी. योगी, मा.अध्‍यक्ष)

                                                                         (पारीत दिनांक–27 ऑगस्‍ट, 2021)

01.  तक्रारकर्त्‍याने प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 च्‍या कलम 12 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1  व क्रं-2  अनुक्रमे बियाणे निर्माता कंपनी व बियाणे विक्रेता यांचे विरुध्‍द धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे पुरविल्‍या मुळे त्‍याचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍यासाठी दाखल केलेली आहे.

02.  तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-      

      तक्रारकर्ता हा व्‍यवसायाने शेतकरी असून त्‍याची शेती मौजा कोकणागड, तालुका-जिल्‍हा भंडारा येथे असून सदर शेतजमीनीचा गट क्रं-250/1, क्षेत्रफळ-आराजी 2.00 हेक्‍टर आर आहे. त्‍याला सन-2018-2019 च्‍या खरीप हंगामात भाताचे पिकाची लागवड करावयाची असल्‍याने त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याशी संपर्क साधून उत्‍तम प्रतीचे धानाचे बियाणे देण्‍याची विनंती केली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याने, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित बियाणे उत्‍तम प्रतीचे असल्‍या बाबत आश्‍वासन दिले. त्‍या अनुषंगाने तक्रारकर्त्‍याने बिल क्रं-330, दिनांक-29.06.2019 अनुसार अक्षत बियाणे लॉट क्रं-KS 2 KZ-8773842  वजन-40 किलोग्रॅम, दर प्रती 10 किलोग्रॅम रुपये-650/- प्रमाणे एकूण रुपये-2600/- एवढया किमतीत खरेदी केले व बिल प्राप्‍त केले. बियाणे खरेदी नंतर त्‍याने सदर बियाण्‍याची लागवड त्‍याचे शेतामध्‍ये दिनांक-05.07.2019 रोजी अडीच एकर एवढया क्षेत्रामध्‍ये केली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याने बियाण्‍याची विक्री करते वेळी असे सांगितले होते की, सदर पिकाचा उत्‍पादन कालावधी हा 140 ते 145 दिवस इतका आहे त्‍यानंतर 20 ते 25 दिवसांनी शेतीची योग्‍य प्रकारे मशागत करुन आणि योग्‍य खत व औषधींचा वापर करुन धानाच्‍या प-हयांची रोवणी (पुर्नलागवड) मजूरांच्‍या सहाय्याने दिनांक-15.08.2019 रोजी केली. प-हे लावण्‍या पासून ते रोवणी करण्‍या पर्यंत दर एकरी प्रमाणे अडीच एकर शेतात खर्च लागला तो पुढील प्रमाणे-

     प-हया करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरीचा खर्च प्रती एकर रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-5000/- त्‍याच बरोबर रोवणी करीता ट्रॅक्‍टर व मजूराचा खर्च एकरी रुपये-3000/- प्रमाणे एकूण रुपये-7500/- तसेच रोवणी केल्‍या नंतर पिकाचे वाढी करीता  मजूर लावून निंदनासाठी केलेला खर्च प्रती एकर रुपये-2000/- प्रमाणे एकूण रुपये-5000/- आणि औषधे व खतां करीता एकरी रुपये-3000/- प्रमाणे एकूण रुपये-7500/- असा खर्च आला.

    त्‍याने पुढे असे नमुद केले की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे शिफारसी प्रमाणे धान पिकाचा कालावधी हा 140 ते 145 दिवसांचा आहे परंतु नोव्‍हेंबर महिन्‍या मध्‍ये 125 ते 128 दिवसात धानाचे पिक 25 ते 30% कापणी करता तयार झाले,  त्‍याच वेळी 35 ते 40% प्रमाणात 10 ते 15 दिवसात धान कापणीला येणार असून 25 ते 30% प्रमाणात धानाची उगवण (निसवा) होत असल्‍याचे त्‍याला समजले त्‍यामुळे  अशा परिस्थितीत धानाची कापणी कशी करावी? हा प्रश्‍न  त्‍याचे पुढे निर्माण झाला. शेवटचे धान कापणीवर येई पर्यंत सुरुवातीचे परिपक्‍व झालेले धान गळून पडतील,  म्‍हणजेच 55 ते 60% उत्‍पादन कोणत्‍याही कामात येणार नाही याची कल्‍पना त्‍याला आली. बियाण्‍या मध्‍ये एकाच प्रकारच्‍या जातीचे वाण नसून बियाण्‍या मध्‍ये वेगवेगळया प्रकारच्‍या वाणाची भेसळ करुन फसवणूक झाल्‍याचे त्‍याचे लक्षात आले. त्‍यामुळे त्‍याने दिनांक-06 नोव्‍हेंबर, 2019 रोजी खंडविकास अधिकारी, पंचायत समिती, भंडारा यांचे कडे तक्रार केली. त्‍याने केलेल्‍या तक्रारी अनुसार तालुका निवारण समितीचे सदस्‍यांनी दिनांक-14.11.2019 रोजी प्रत्‍यक्ष मोक्‍यावर भेट देऊन त्‍याचे शेतातील पिकाची पाहणी केली. सदर तालुका निवारण समितीमध्‍ये कृषी अधिकारी- श्री ए.के. कोटांगले, उपविभागीय कृषी अधिकारी भंडारा-श्री मिलींद लाड, महाबीज अकोला यांचे प्रतिनिधी श्री पी.पी.बन्‍सोड तसेच कृषी अधिकारी, पंचायत समिती श्री व्‍ही.एम.चौधरी अशा कृषी क्षेत्रातील उच्‍चशिक्षीत व तज्ञ लोकांचा समावेश होता. तालुका निवारण समितीचे प्रत्‍यक्ष मोका पाहणीचे वेळी तक्रारकर्ता स्‍वतः  उपस्थित होता तसेच विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 पाहणीचे वेळी गैरहजर होता (तालुकास्‍तरीय समितीचे अहवाला मध्‍ये वि.प.क्रं 2 ची साक्ष व सही आहे) . सदर समितीने प्रत्‍यक्ष मोका पाहणी करुन मोका तपासणी अहवालावर उपस्थितांनी स्‍वाक्ष-या केल्‍यात. तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने खालील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला-

      “मे. बसंत अॅग्रो (इं) लिमिटेड कंपनीचे वाण अक्षत लागवड केलेल्‍या तक्रारदार याच्‍या शेतावर पाहणी केली असता 1X1 क्षेत्रात 27.3% पूर्ण परिपक्‍व कापणीस तयार असलेले धान आढळले तर उर्वरीत धान लोंबीचा दाणा भरुन कापणीस 10 ते 15 दिवस बाकी असल्‍याचे आढळले. आज रोजी पिकास 125 ते 128 दिवस पूर्ण झाले असून कंपनी शिफारसी नुसार सदर वाण 135 ते 140 दिवसांचे आहे, त्‍यामुळे 125  ते 128 दिवसात अती परिपक्‍व दाणा गळून पडून  शेतक-याचे नुकसान संभवते”.

     अशाप्रकारे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व 2 यांनी भेसळयुक्‍त असलेले बियाणे उच्‍च प्रतीचे व अस्‍सल आहेत असे सांगून त्‍याची फसवणूक केली तसेच अनुचित व्‍यापारी पध्‍दतीचा अवंब केला त्‍यामुळे त्‍याला शारिरीक, मानसिक व आर्थिक त्रास सहन करावा लागत आहे. त्‍याचे अडीच एकर क्षेत्रासाठी 17 क्विंटल धानाचे नुकसान झाले.म्‍हणून शेवटी तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्षां विरुध्‍द प्रस्‍तुत तक्रार दाखल करुन त्‍याव्‍दारे खालील मागण्‍या केल्‍यात-

1. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांनी भेसळयुक्‍त बियाण्‍याची विक्री तक्रारकर्त्‍याला केल्‍यामुळे अनुचित व्‍यापारी पध्‍दतीचा अवलंब केल्‍याचे घोषीत करावे.

2. तक्रारकर्त्‍याचे प्रतीक्विंटल सरासरी भाव रुपये-3000/- प्रमाणे 17 क्विंटल धान पिकाचे नुकसानीपोटी एकूण रुपये-51,000/- या शिवाय प-हया करीता ट्रॅक्‍टर व मजूरीचा आलेला खर्च एकूण रुपये-5000/- पैकी 60% रुपये-3000/-, रोवणी करीता मजूरीचा खर्च एकूण रुपये-7500/- पैकी 60% रुपये-4500/-, निंदना करीता मजूरांचा खर्च एकूण रुपये-5000/- पैकी 60% रुपये-3000/-, औषध व खता करीता खर्च एकूण रुपये-7500/- पैकी 60% रुपये-4500/- त्‍याच बरोबर बियाण्‍याचे खरेदीपोटी अदा केलेली रक्‍कम रुपये-2600/- पैकी 60% रुपये-1560/- असे मिळून एकूण रुपये-69,560/- नुकसान भरपाईची रक्‍कम व त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा रुपये-25,000/- अशा रकमा  विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांचे कडून देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे आणि सदर रकमांवर आदेशाच्‍या दिनांका पासून ते प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो  द.सा.द.शे.-18 टक्‍के दराने व्‍याज  विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांनी देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे. 

3.  तक्रारीचा खर्च विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांचे कडून देण्‍यात यावा.

4. या शिवाय योग्‍य ती दाद त्‍याचे बाजूने मंजूर करण्‍यात यावी.

03.       जिल्‍हा ग्राहक आयोग, भंडारा  मार्फतीने विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी बसंत अॅग्रोटेक इंडीया लिमिटेडला नोटीस पाठविली असता  श्री गजेंद्र पन्‍नालाल पटेल, अधिकृत स्‍वाक्षरीकर्ता याने लेखी उत्‍तर सादर केले.  लेखी उत्‍तरा प्रमाणे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीच्‍या संचालक मंडळाचे ठरावा नुसार सदर तक्रारी मध्‍ये न्‍यायीक कामकाज पाहण्‍यासाठी त्‍याची दिनांक-09.07.2021 रोजीचे आममुखत्‍यारपत्रा नुसार नेमणूक केली असल्‍याचे नमुद केले. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने तक्रारीतील वर्णनातीत शेती नाकारली. बियाणे खरेदीचे बिल तक्रारकर्त्‍याचे नावे नसून बिला मध्‍ये खोडतोड असल्‍याचे नमुद केले. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 याने तक्रारकर्त्‍याला बियाण्‍या बाबत आश्‍वासन दिल्‍याची बाब नामंजूर केली. तक्रारी मध्‍ये नमुद बियाण्‍याची लागवड, औषधी व खतावर तसेच निंदणासाठी केलेला मजूरीचा खर्च इत्‍यादी बाबी नामंजूर केल्‍यात. शेवटचे धान कापणीवर येई पर्यंत सुरुवातीचे परिपक्‍व झालेले धान खाली गळून 55 ते 60 टक्‍के उत्‍पन्‍न कामात येणार नाही म्‍हणजेच बियाण्‍या मध्‍ये वेगवेगळया प्रकारच्‍या वाणाची भेसळ होती हे तक्रारकर्त्‍याचे  विधान नामंजूर केले. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्त्‍याचे शेतात दिनांक-14.11.2019 रोजी पाहणी केली ही बाब नामंजूर केली.  विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीला तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे पाहणीची सुचना देण्‍यात आलेली नाही त्‍यामुळे समितीचा अहवाल एकतर्फी असून तो विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीवर बंधनकारक नसल्‍याचे नमुद केले. शासन परिपत्रका प्रमाणे बियाणे तपासणीसाठी पाठविणे अनिवार्य आहे परंतु तसे समितीने केलेले नाही, त्‍यामुळे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा आरोप नामंजूर केला. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारीतील मागणी मध्‍ये 17 क्विंटल धानाचे नुकसानीची भरपाई मागितलेली आहे परंतु हा आकडा  तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवालात नमुद नाही त्‍यामुळे सदर मागणी नामंजूर असल्‍याचे नमुद केले. आपले अतिरिक्‍त कथनात नमुद केले की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे बियाण्‍याची बाजारात विक्री करण्‍यापूर्वी सुसज्‍य प्रयोगशाळेत तपासणी केली जाते व बियाणे सर्व मानका मध्‍ये उत्त्‍तीर्ण झाल्‍या नंतरच विक्री करीता परवानगी दिली जाते. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीची प्रयोगशाळा भारत सरकारच्‍या विज्ञान व औद्दोगिक विभाग नवि दिल्‍ली व्‍दारा मान्‍यता प्राप्‍त असून ते सोबत मान्‍यता  प्रमाणपत्र जोडत असल्‍याचे नमुद केले. प्रयोगशाळेत तपासणीचे वेळी बियाण्‍याची उगवण क्षमता 94 टक्‍के व भौतीक शुध्‍दता 99.7 होती व सदर्हू लाटचे 48.30 क्विंटल बियाणे विक्री करीता तयार झाले होते. सदर बियाण्‍याची वैधता दिनांक-29.10.2019 पर्यंत होती. सोबत बियाणे उगवण क्षमतेचे दस्‍तऐवज ते दाखल करीत असल्‍याचे नमुद केले. तक्रारकर्त्‍या शिवाय अन्‍य कोणाचीही तक्रार या लॉटच्‍या बियाण्‍या संबधी त्‍यांना प्राप्‍त झालेली नाही. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीला बियाण्‍याचे तक्रारीची सुचना जिल्‍हा ग्राहक आयोगा कडून प्राप्‍त नोटीसव्‍दारेच  मिळाली त्‍यापूर्वी त्‍यांना कुठलीही तक्रार प्राप्‍त झालेली नाही. त्‍यापूर्वी जर त्‍यांना बियाण्‍याच्‍या वाणाच्‍या  तक्रारीची सुचना मिळाली असती तर त्‍यांनी संबधीत बियाण्‍याच्‍या लॉटचा नमुना तपासणीसाठी शासकीय बीज परिक्षण प्रयोगशाळा, नागपूर येथे पाठवून तपासणी केली असती परंतु आता बियाण्‍याची वैधता संपल्‍यामुळे तपासणी होऊ शकत नाही.  तक्रारकर्त्‍याची तक्रार बनावट असून तक्रारी सोबत दाखल केलेला 7/12 दिनांक-14 मार्च, 2019 रोजीचा आहे आणि बियाण्‍याची खरेदी दिनांक-29 जून, 2019 रोजी केल्‍याचे दिसून येते यावरुन तक्रार पूर्वनियोजीत केल्‍याचे दिसते.  7/12 उता-या मध्‍ये पिक पे-याचे विवरण 2018-19 पर्यंत आहे परंतु 2019-20 च्‍या पिक पे-याचा उल्‍लेख त्‍यामध्‍ये नाही. अनेक वर्ष एकच पिक घेतल्‍याने मागील वर्षी पिक कापणीचे वेळी काही बियाण्‍याचे दाणे शेतात पडल्‍याने नंतरच्‍या वर्षी ते दाणे उगवतात त्‍यामुळे देखील पिकावर परिणाम होतो. 7/12 उता-या मध्‍ये दर्शविलेले शेताचे क्षेत्र सामाईक असून त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍याचे नावे 0.25 हेक्‍टर क्षेत्रफळ येते त्‍यामुळे अडीच एकर क्षेत्रात पेरणी  केल्‍याचे विधान विरोधाभासी आहे.  बियाणे तक्रार निवारण समिती समोर यांचे समोरील  बयाण मनोज याने दिले असल्‍याने या प्रकरणात तक्रार ही श्री मनोज गि-हीपुंजे (तक्रारदाराचा मुलगा) याने करावयास पाहिजे होती त्‍यामुळे तकारकर्ता ताराचंद गि-हीपुंजे यांची जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोरील तक्रार अनाठाई असल्‍याचे नमुद केले. बियाण्‍याचे बिल मनोज गि-हेपुंजे याचे नावे असल्‍यामुळे ताराचंद गि-हीपुंजे हे त्‍यांचे ग्राहक होत नाहीत. बिला मध्‍ये काही रक्‍कम घेणे बाकी आहे. तक्रारकर्त्‍याने दुस-या कंपनीचे धान सुध्‍दा खरेदी केल्‍याचे दिसून येते. तक्रारकर्त्‍याने खते व औषधीची बिले दाखल केलेली नाहीत. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल हा शासकीय परिपत्रक दिनांक-27.03.1992 आणि दिनांक-26.10.1998 मध्‍ये दिलेल्‍या सुचना अनुसार नाही, त्‍यामध्‍ये कोणत्‍या ठिकाणचा पंचनामा केला हे नमुद नाही. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे बियाणे अन्‍य शेतक-यांनी खरेदी केले त्‍यांचे शेताची पाहणी समितीने केलेली नाही. अहवाला मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याची साक्ष नोंदविलेली नाही, पेरणीच्‍या वेळी पावसाची स्थिती व जमीनीचा ओलावा या बाबत नमुद केलेले नाही, कोण कोणते बियाणे पेरले हे समितीने तपासले नाही, बियाण्‍याचा नमुना तपासणीसाठी समितीने पाठविला नाही. अहवालातील 11-क रकाना कोरा सोडलेला आहे जर बियाणे हे भेसळयुक्‍त असते तर तो रकाना समितीव्‍दारे भरल्‍या गेला असता. बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल एकतर्फी असून तो नैसर्गिक न्‍यायतत्‍वाला धरुन नाही. तक्रार निवारण समितीचे अहवालाची प्रत विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीला देण्‍यात आली नाही, जर त्‍यांना अहवालाची प्रत दिल्‍या गेली असती तर  त्‍यांनी त्‍याच वेळी या लॉटचा नमुना तपासणीसाठी पाठविला असता. समितीचे पाहणीची सुचना विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीला दिलेली नाही तसेच तक्रारकर्त्‍याने सुध्‍दा तक्रारीची सुचना यापूर्वी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनीला दिलेली नाही. अशाप्रकारे विरुध्‍द पक्ष    क्रं 1 निर्माता कंपनीचा हक्‍क डावलल्‍या गेलेला आहे. शासनाचे परिपत्रका प्रमाणे पेरणी पूर्वीचा पाऊस, प्रत्‍येक दिवशीच्‍या पावसाचे प्रमाण तपासून पाहणे आवश्‍यक आहे तसेच बियाण्‍याची उगवण कमी झालेली आढळल्‍यास पेरणीची पध्‍दत, जमीनीची स्थिती निष्‍कर्षात नमुद करणे आवश्‍यक आहे.  तपासणी अहवालात पावसाचे परिस्थितीचा रकाना रिकामा सोडलेला आहे. तक्रारकर्त्‍याने तक्रारी मध्‍ये त्‍याला प्रत्‍यक्षात  किती उत्‍पन्‍न झाले याचा साधा उल्‍लेख केलेला नाही व सत्‍य वस्‍तुस्थिती जिल्‍हा ग्राहक आयोगा पासून लपवून ठेवलेली आहे. पिकाचे विपरीत उत्‍पन्‍नासाठी चुकीचे व्‍यवस्‍थापन, पेरणीची पध्‍दत,जमीनीची अवस्‍था, आद्रता, हवामान ईत्‍यादी घटक सुध्‍दा कारणीभूत असतात. सबब तक्रारकर्त्‍याची तक्रार ही पैसे उकळण्‍याचे दृष्‍टीने केलेली असून तक्रार रुपये-10,000/- खर्चासह फेटाळण्‍यात यावी अशी विनंती विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे करण्‍यात आली.

04.  तक्रारकर्त्‍याची तक्रार, त्‍याने दाखल केलेले दस्‍तऐवज, विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनीचे उत्‍तर तसेच उभय पक्षां तर्फे दाखल केलेले साक्षी पुरावे, लेखी युक्‍तीवाद ईत्‍यादीचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. प्रस्‍तुत तक्रारी मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनी तर्फे प्रतिनिधी आणि त्‍यांचे वकील   श्री नितीन पांडे यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला. उभय पक्षांनी  आपले युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांव्‍दारे पारीत न्‍यायनिवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली. प्रकरणातील अभिलेखा वरुन तसेच युक्‍तीवादा वरुन जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर तक्रारीचे न्‍यायनिवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात-

                                                                                         :: निष्‍कर्ष ::

मुद्दा क्रं 1 बाबत

05.   तक्रारकर्त्‍याचे अक्षत जातीच्‍या धान पिकाचे भेसळीयुक्‍त बियाण्‍या संबधात केलेल्‍या तक्रारीचे अनुषंगाने तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीच्‍या वतीने पाहणी करण्‍यात आली. तसेच तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवाला नुसार भेसळयुक्‍त अक्षत जातीच्‍या धानाचे बियाणे पुरविल्‍याने 27.3 टक्‍के पूर्ण परिपक्‍व पिक कापणीस तयार होते त्‍यामुळे अपेक्षीत उत्‍पादनाच्‍या तुलनेत तक्रारकर्त्‍याचे नुकसान संभवते असे नमुद आहे. सदर शासना मार्फत गठीत केलेल्‍या स‍मीती मध्‍ये कृषी क्षेत्रातील तज्ञ व्‍यक्‍तींचा समावेश असून त्‍यांनी दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास दाखविण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही त्‍यामुळे समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍यास अक्षत जातीचे धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे विक्री केल्‍याची बाब सिध्‍द होते करीता मुद्दा क्रं 1 चे उत्‍तर आम्‍ही “होकारार्थी” नोंदवित आहोत.

06.  तक्रारकर्त्‍याचे वकीलांनी तक्रारीतील युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ खालील नमुद मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचे  व मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली आहे-

1.      Hon’ble Supreme Court of India-  H.N.S.Shastry- Verus-“Asstt. Director Agriculture” (2004 (4) Mh.L.J.- (Page No.-838 to 841) Civil Appeal No. 2253 of 1999 decided on 06-05-2004

सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने असे नमुद केलेले आहे की, Under Section 14(1) of the Consumer Protection Act, 1986, if the District Forum is satisfied that the goods complained against suffer from any defect, it could grant reliefs which include return of the price of the paddy and also compensation to the consumer for any loss suffered. Granting of relief to the consumer does not depend upon whether he should have made alternative arrangement. In the present case, it was enough for the appellant to establish that the paddy seeds supplied by the respondent were defective.  

     आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा तक्रारकर्त्‍याने विकत घेतलेले अक्षत जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.

                                                                               ******

2.     Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Indian Farmers Fertilizers Co-operative Ltd. -Verus-Vijay Kumar And Another” (2018)CJ 861 (N.C.)

सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “If despite all efforts made by the farmer, there is no flower and foliage in as many as 60-70% of the plants, it is obvious that there was some adulteration in the seeds.  The team of the Agriculture Department also noted in this regard that there was a mixture of Gwar seeds shown to it. Therefore, there is no reason to discard the report prepared by the officers of the Agriculture Department”.

   सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये स्‍पष्‍टपणे नमुद आहे की, शेतक-याने पिक लागवडीसाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्‍न केल्‍या नंतरही 60 ते 70 टक्‍के झाडांना फुले व बोंडे आलेले नाहीत आणि बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा अहवाल कृषी अधिकारी यांचे समीतीने दिलेला असून सदर अहवाल अमान्‍य करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन नाही.

         आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील अक्षत जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.

                                                                        ******

3.      Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Avon Beej Company- -Verus-Anoop Singh And Others” (2020)CJ 954 (N.C.)

सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “Report of the Agriculture Experts Committee wherein it has been found that 31% plants were of off-type due to which the Complainant suffered 29% loss of paddy crop and Off-type means any seed or plant not a part of the same variety and make include, seeds or plants of  other varieties. Further, it is established that the seeds were not pure. The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded”.

आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील अक्षत जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.

                                                                   ******

      या व्‍यतिरिक्‍त जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे खालील नमुद मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे निवाडयावर भिस्‍त ठेवण्‍यात येते.

1.             Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Kanta Kantha Rao- Verus-Y.Surya Narayana” (2017) CJ 619 (N.C.)- Revision Petition Nos.1008,1009 and 1010 of 2017 Decided on 03-05-2017

        Petitioner had never filed any objections to report of Scientist nor did not file any application under Section 13 (1) (c) requesting for sample seeds to be sent to appropriate laboratory for testing. Petitioner could have sent sample for testing to laboratory which it had failed to do so. Revision Petitions dismissed.

हातातील प्रकरणात वि.प.क्रं 1 निर्माता कंपनीचे असे म्‍हणणे आहे की, त्‍यांना जिल्‍हा आयोगाची नोटीस मिळाल्‍या नंतर त्‍यांचे बियाण्‍याचे दोषपूर्णते संबधीची त्‍यांना उशिराने माहिती मिळाल्‍याने व बियाण्‍याचे वैधतेचा दिनांक संपल्‍याने त्‍यांना प्रयोगशाळेत बियाणे तपासणी करीता पाठविता आले नाही परंतु हातातील तक्रार ही बियाण्‍याच्‍या वाणाच्‍या भेसळी संबधीची असल्‍याने प्रयोगशाळेत जर बियाणे तपासणीसाठी केंव्‍हाही पाठविले असते तरी वाणामध्‍ये भेसळ आहे किंवा नाही याची तपासणी करता आली असती त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे  आक्षेपा मध्‍ये जिल्‍हा आयोगास तथ्‍य दिसून येत नाही.

                                                           *****

2.           Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Dharam Pal & Sons- Verus-Som Prakash” (2014) CJ 666 (N.C.)- Revision Petition No.-4672 of 2012 Decided on 08-05-2014

     We have perused the evidence on record, the report submitted by the Committee constituted by the Deputy Director, Agriculture, Sirsa. Thus, as per the report, it is clear that the Complainant had sufferd his paddy crop, to the extent of 50%, on account of substandard quality of seeds sold to him by the Ops. Revision Petition dismissed.

                                                             *****

3.           Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ National Seeds Corporation Ltd.- Verus-Abdul Azia Fakir Mohd. Inamdar & Another” (2009) CJ 518 (N.C.)- Revision Petition No.-1227 of 2004 Decided on 19-01-2009

            In view of report of District Seeds Complaint Enquiry Committee seeds supplied to complainant were defective and a wrong representation had been made to complainant that seeds were certified and were having 85% germination capacity. Revision Petition dismissed.

                                                           *****

4.  Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Maharashtra State Seeds Corporation Ltd.- Verus-Arvind Bajirao Borkar &Others” (2014) CJ 35 (N.C.)- Revision Petition No.-1412 of 2013 Decided on 06-09-2013

         There is nothing on record to show that at the time of preparation of Panchanama made  by  District Seeds Complaint Enquiry Committee, representative of petitioners ever objected to same. As per Panchanama 50% of seeds were infected.

                                                                       *****

5. Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Western Agri Seeds Pvt.Ltd. & Others -Verus-K. Murlidhar Reddy & Others” (2015)CJ 920(NC)

       विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे खालील मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयाचे निवाडयांवर भिस्‍त ठेवण्‍यात आली-

1. Hon’ble State Consumer Disputes Redressal Commission, Maharashtra, Circuit Bench Nagpur-First Appeal No.-FA/12/174- “Basant Agro Tech (I) Ltd. Akola-Versus-Gulabrao Bandaji Dhawale & others” decided on-10/08/2018

2. I (2007) CPJ 148 (NC)- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “Indo American Hybrid Seeds & Anr.-Versus- Vijaykumar Shankarrao  & Anr.” decided on-19/09/2005

3. III (2006) CPJ 269 - Hon’ble Maharashtra State Consumer Disputes Redressal Commission, Mumbai- “Khamgaon Taluka Bagayatdar Shetkari & Fale (Fruits) vikri Sahakari Sanstha Khamgaon.-Versus- Babu Kutti Daniel” decided on-02/02/2006

4. Hon’ble State Consumer Disputes Redressal Commission, Maharashtra, Mumbai-Appeal No.-993/2000- “Maharashtra Hybrid Seeds Company Limited, Jalna-Versus-Shri Sanjay Murlidharrao Manikar  & other” decided on-21/03/2006

5. Hon’ble State Consumer Disputes Redressal Commission, Maharashtra State Mumbai-First Appeal No.-FA/1641 of 1998-“Maharashtra Hybrid Seeds Company Limited, Jalna-Versus-Shri Maruti Pandurang Jadhav   & other” decided on-18/12/2006

    विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने आपले युक्‍तीवादा प्रित्‍यर्थ  भिस्‍त ठेवलेल्‍या  मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांनी दिलेल्‍या निवाडयांचे आम्‍ही वाचन केले त्‍यामधील आशया नुसार बियाणे सदोष असल्‍या  बाबत योग्‍य पुरावा येणे आवश्‍यक आहे, बियाण्‍याचे अल्‍प उगवण क्षमतेसाठी बियाण्‍या सोबत हवामानातील आद्रता, किड ईत्‍यादी  घटकांचा परिणाम होत असल्‍याचे नमुद आहे तसेच बियाणे दोषपूर्ण आहे हे सिध्‍द करण्‍यासाठी संबधित ग्राहकाने जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मार्फतीने वादातील लॉटचे बियाणे परिक्षणासाठी पाठविणे आवश्‍यक असल्‍याचे नमुद केलेले आहे

    जिल्‍हा आयोगाचे मते विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे दाखल उपरोक्‍त मा.वरिष्‍ठ न्‍यायनिवाडे  हातातील प्रकरणात लागू होत नाहीत कारण त्‍या निवाडयां मधील वस्‍तुस्थिती आणि हातातील प्रकरणातील वस्‍तुस्थिती भिन्‍न असून त्‍याचा लाभ विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला होणार नाही याचे कारण असे आहे की,  हातातील प्रकरणात अत्‍यल्‍प बियाण्‍याची उगवण क्षमता, पिकास लागलेली किड या बाबी संबधात विवाद नाही तर हातातील प्रकरणात 27.3 टक्‍के धानाच्‍या लोंबी परिपक्‍व होऊन कापणीस तयार असून उर्वरीत धान लोंबी हया 10 ते 15 दिवसा नंतर कापणीस तयार होतील त्‍यामुळे तक्रारकर्ता शेतक-याचे नुकसान संभवते असा तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचा निष्‍कर्ष आहे. तालुकास्‍तरीय बियाणे  तक्रार  निवारण समितीचा अहवाल पाहता विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित बियाण्‍या मध्‍ये भेसळ होती कारण जर एकाच वाणाचे  बियाणे राहिले असते तर पिक परिपक्‍वतेचा कालावधी हा संपूर्ण पिकाचा एक सारखा एकाच वेळी राहिला असता परंतु तक्रारकर्त्‍याच्‍या शेतातील काही धानाच्‍या लोंब्‍या परिपक्‍व झाल्‍यात तर काही परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागत होता. त्‍यामुळे तक्रारदार शेतकरी हा त्‍याचे शेतात परिपक्‍व झालेल्‍या काही धानाची कापणी करु शकत नव्‍हता कारण उर्वरीत धानाचे पिक परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागणार होता अशा परिस्थितीत परिपक्‍व झालेल्‍या धानाचा निसवा होणे क्रमप्राप्‍त आहे त्‍यामुळे संबधित तक्रारदार शेतक-याचे नुकसान झालेले आहे. 

07.    दुसरी महत्‍वाची बाब अशी आहे की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने तक्रारकर्त्‍याची शेती, त्‍याने विकत घेतलेले बियाणे, त्‍याचे शेतात पेरलेले बियाणे व केलेली मशागत आणि त्‍यासाठी आलेला खर्च या संपूर्ण बाबी आपल्‍या उत्‍तरात नामंजूर केल्‍यात परंतु त्‍या बाबी का नामंजूर केल्‍यात या संबधी कोणताही सक्षम पुरावा दाखल केलेला नाही त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे लेखी उत्‍तरात तथ्‍य नसल्‍याचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येते. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने बियाण्‍याचे पिकाचे उगवणी बाबत तसेच पिका बाबत वातावरणातील हवामानाची आद्रता, जमीनचे स्‍वरुप ईत्‍यादी घटक जबाबदार असल्‍यावर आपल्‍या उत्‍तरात तसेच पुराव्‍यामध्‍ये आणि लेखी युक्‍तीवादा मध्‍ये जोर दिला परंतु हातातील प्रकरणात बियाण्‍याची अत्‍यल्‍प उगण क्षमते संबधी विवाद नाही तसेच हवामानातील आद्रतेमुळे किंवा किडी मुळे अत्‍यल्‍प पिक आले असे तालुकास्‍तरीय निवारण समितीचे अहवालात नमुद केलेले नाही किंवा अत्‍यल्‍प पिक आल्‍याची तक्रारदाराची तक्रार नाही तर तक्रारदाराची तक्रार अशी आहे की, भेसळयुक्‍त बियाण्‍यामुळे काही पिक लवकर परिपक्‍व झाले आणि काही पिक परिपक्‍व होण्‍यास काही कालावधी लागणार आहे त्‍यामुळे त्‍याचे शेतातील धानाचा निसवा होऊन त्‍याचे नुकसान होणार आहे.

08.  विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी तर्फे लेखी उत्‍तरा मध्‍ये तसेच त्‍यांचे विदवान अधिवक्‍ता श्री नितीन पांडे यांनी मौखीक युक्‍तीवादाचे वेळी  आणखी काही आक्षेप घेतलेले आहेत की, 7/12 उता-या वरुन तक्रारकर्त्‍याची शेती सामाईक असल्‍याने तक्रारकर्त्‍याचे नावे 0.25 हेक्‍टर एवढेच क्षेत्रफळ राहिल त्‍यामुळे अडीच एकर क्षेत्रात पेरणी केल्‍याची बाब विसंगत आहे. तसेच तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समिती समोर मनोज याने बयान दिले, तक्रारकर्त्‍याने दिले नाही तसेच बियाण्‍याचे बिल श्री मनोज गि-हीपुंजे याचे नावाने असल्‍याने तक्रारकर्ता श्री ताराचंद गि-हीपुंजे हे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे ग्राहक होत नाहीत. परंतु या सर्व आक्षेपां मध्‍ये जिल्‍हा ग्राहक आयोगास कोणतेही तथ्‍य दिसून येत नाही त्‍याचे कारण असे आहे की, तक्रारकर्ता हा एकत्रीत हिंदु कुटूंबातील राहणारा असून कुटूंबातील ईतर सदस्‍यांचे मदतीने शेती करतो त्‍यामुळे 7/12 उता-यामध्‍ये तक्रारकर्त्‍या सोबत त्‍याचे कुटूंबातील ईतर सदस्‍यांची सामाईक नावे नमुद आहेत. कुटूंबातील सदस्‍य एकत्रीतरित्‍या शेती पाहत असल्‍यामुळे प्रत्‍येक ठिकाणी तक्रारकर्ता हाच शेतीचे काम पाहील व प्रत्‍येक ठिकाणी त्‍याचे नाव येईल असे होत नाही. तसेच शेतीची वाटणी न झाल्‍यामुळे 7/12 उता-यामध्‍ये सामाईक क्षेत्र दर्शविलेले आहे. जेंव्‍हा शेताची वाटणी होते तेंव्‍हा 7/12 उता-या मध्‍ये  वेगवेगळया नावाने स्‍वतंत्ररित्‍या जमीनीचे क्षेत्र दर्शविल्‍या जाते परंतु हातातील प्रकरणात कुटूंबाची सामायिक शेती असल्‍याने 7/12 उता-या मध्‍ये तक्रारकर्त्‍याचे कुटूंबाचे मालकीच्‍या शेतीचे सामायिक क्षेत्र दर्शविलेले  आहे आणि संपूर्ण कुटूंब हे सामाईक क्षेत्रा मध्‍ये एकत्रीतरित्‍या पिकाची पेरणी करतात. तक्रारकर्त्‍याने सुध्‍दा मौखीक युक्‍तीवादाचे वेळी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर सांगितले की,  श्री मनोज गि-हीपुंजे हा त्‍याचा मुलगा असून त्‍याचे आधारकार्ड मी तक्रारीतील अभिलेखावर दाखल केलेले आहे, बियाण्‍याचे बिल जरी तक्रारकर्त्‍याचे मुलाचे म्‍हणजे  श्री मनोज गि-हीपुंजे याचे नावावर असले तरी एकत्रीत हिंदु कुटूंब पध्‍दती असल्‍याने  व शेतीचे कामे सर्व कुटूंबातील सदस्‍य एकत्रीतरित्‍या  करीत असल्‍याने   बियाणे खरेदीचे बिल जरी मुलाचे नावाने असले तरी त्‍याचा तक्रारीच्‍या गुणवत्‍तेवर कोणताही परिणाम होत नाही असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.  विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे विदवान वकील श्री नितीन पांडे यांनी  मौखीक युक्‍तीवादाचे वेळी असा आक्षेप घेतला की, तक्रारकर्त्‍याचे मुलाने विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍या कडून जे बियाणे खरेदी केले त्‍या बिल क्रं 330, दिनांक-29.06.2019 अनुसार दुस-या कंपनीचे म्‍हणजे दप्‍तरी लॉट क्रं 2555 चे रुपये-4260/- आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे अक्षत बियाणे रुपये-2600/- असे मिळून एकूण रुपये-6860/- चे खरेदी केलेले आहे आणि सदर बिलावर रुपये-1560/- बाकी आहे, तक्रारकर्त्‍याने संपूर्ण बियाणे खरेदीचे बिल अदा केलेले नाही तर ते बाकी ठेवलेले आहे आणि त्‍यामुळे तक्रारकर्ता हा ग्राहक संरक्षण कायद्दातील तरतुदी प्रमाणे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचा ग्राहक होत नाही. या आक्षेपाचे संदर्भात जिल्‍हा ग्राहक आयोगा व्‍दारे स्‍पष्‍ट करण्‍यात येते की, ग्राहक संरक्षण कायद्दातील तरतुदी प्रमाणे अंशतः जरी रक्‍कम दिलेली असेल तर तो ग्राहक होतो त्‍यामुळे या आक्षेपा मध्‍ये काहीही तथ्‍य दिसून येत नाही. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे प्रतिनिधी आणि त्‍यांचे विदवान वकील श्री नितीन पांडे यांनी असाही मौखीक युक्‍तीवाद केला की, तक्रारकर्त्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनी व्‍यतिरिक्‍त दुस-या कंपनीचे म्‍हणजे दप्‍तरी कंपनीचे बियाणे  खरेदी केलेले आहे आणि त्‍यामुळे त्‍याने पेरणी करताना दोन्‍ही कंपन्‍यांचे बियाणे भेसळ करुन पेरलेले आहे. या संदर्भात तक्रारकर्त्‍याने जिल्‍हा ग्राहक आयोगास मौखीक युक्‍तीवादाचे वेळी सांगितले की, तो अनेक वर्षां पासून शेती करीत असून त्‍याला शेतीचे संपूर्ण ज्ञान आहे आणि कोणताही शेतकरी हा दोन कंपन्‍याचे बियाणे भेसळ करुन पेरणी करु शकत नाही, त्‍याने सुध्‍दा वेगवेगळया ठिकाणी दोन्‍ही कंपन्‍यांच्‍या बियाण्‍याची पेरणी केलेली आहे.  तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समीतीने दिनांक-14.11.2019 रोजी तक्रारकर्त्‍याचे शेतीची पाहणी करुन दिनांक-18.11.2019 रोजी जो अहवाल दिलेला आहे त्‍याचे अवलोकन केले असता त्‍यामध्‍ये उत्‍पादक कंपनीचे नाव बसंत अॅग्रोटेक इंडीया प्रायव्‍हेट लिमिटेड, अकोला असे दर्शविलेले आहे आणि सदर अहवाला मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता श्री दिनेश वामनराव रेहपाडे, आमगाव, तालुका भंडारा याची साक्ष असून त्‍याने तक्रारकर्त्‍याचा मुलगा श्री मनोज        गि-हेपूंजे याने त्‍याचे कडून बिल क्रं 330, दिनांक-29.06.2019 प्रमाणे बियाणे खरेदी केल्‍याची बाब मान्‍य केलेली आहे, सदर विक्रेत्‍याने  तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समिती समोर दोन कंपन्‍याचे बियाण्‍याची भेसळ केल्‍या बाबत कोणताही आक्षेप घेतलेला नाही त्‍यामुळे जरी तक्रारकर्त्‍याने दोन वेगवेगळया कंपनीचे बियाणे खरेदी केलेले असले तरी त्‍याने दोन वेगवेगळया कंपनीचे बियाण्‍याची लागवड ही वेगवेगळया क्षेत्रात केलेली आहे, ही बाब तालुकास्‍तरीय समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द होते. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता  कंपनीचे प्रतिनिधी आणि त्‍यांचे विदवान अधिवक्‍ता श्री नितीन पांडे यांनी मौखीक युक्‍तीवादाचे वेळी या बाबीवर जास्‍त जोर दिला की, तालुकास्‍तरीय समितीने तक्रारकर्त्‍याचे शेतीची पाहणी केली त्‍यावेळी त्‍याला पाहणीची लेखी नोटीस दिलेली नाही त्‍यांना जिल्‍हा ग्राहक आयोगाची नोटीस प्राप्‍त झाल्‍या नंतरच तक्रारकर्त्‍याचे तक्रारी संबधात माहिती झाली, तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल हा शासनाव्‍दारे जारी परिपत्रका प्रमाणे तयार केलेला नाही त्‍यामुळे सदर समितीचा अहवाल हा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीवर बंधनकारक नाही. या संदर्भात स्‍पष्‍ट करण्‍यात येते की,  विरुध्‍दपक्ष  क्रं 2 हा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 चे बियाणे विक्री करत असल्‍याने  आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍याची  तक्रार निवारण समितीचे अहवालावर सही असल्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीला त्‍यांचे निर्मित दोषयुक्‍त बियाण्‍याच्‍या तक्रारीची माहिती नव्‍हती या विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे युक्‍तीवादा मध्‍ये जिल्‍हा ग्राहक आयोगास कोणतेही तथ्‍य दिसून येत नाही. मौखीक युक्‍तीवादाचे वेळी तक्रारकर्त्‍यास जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे विचारणा केली की, तालुकास्‍तरीय समितीचे पाहणीची नोटीस विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीला का काढण्‍यात आलेली नाही या बाबत त्‍याने उत्‍तर दिले की, त्‍याने नियमा प्रमाणे तालुका कृषी अधिकारी यांचे कार्यालयात बियाण्‍याची तक्रार केली, त्‍या नुसार बियाणे तक्रार निवारण समितीने पाहणी केली, पाहणीची नोटीस देण्‍याची जबाबदारी ही  बियाणे तक्रार निवारण समितीची आहे आणि समितीने जर नोटीस दिली नसेल तर यामध्‍ये त्‍याचा कोणताही दोष नाही,  समितीचे अहवाला प्रमाणे बियाण्‍याच्‍या भेसळीमुळे त्‍याचे नुकसान निश्‍चीत झालेले आहे. जिल्‍हा ग्राहक आयोगास तक्रारकर्त्‍याच्‍या मौखीक युक्‍तीवादा मध्‍ये तथ्‍य दिसून येते. जर तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने पाहणीची नोटीस विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीला दिली नव्‍हती तर त्‍यांनी तक्रार निवारण समिती कडे लेखी आक्षेप घेणे जरुरीचे होते परंतु विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीने असे काहीही केलेले नाही वा लेखी आक्षेप घेतल्‍या बाबत कोणताही पुरावा दाखल केलेला नाही त्‍यामुळे आता मागाहून घेतलेला सदर आक्षेप हा पःश्‍चात बुध्‍दीतून घेतलेला दिसून येतो त्‍यामुळे या आक्षेपा मध्‍ये जिल्‍हा ग्राहक आयोगास कोणतेही तथ्‍य दिसून येत नाही.

09.  तक्रारकर्त्‍याने तालुकास्‍तरीय निवारण समितीने अन्‍य शेतकरी   श्री विजय रमेश मानापूरे, राहणार धारगाव, तालुका जिल्‍हा भंडारा यांचे शेतीची दिनांक-14.11.2019 रोजी पाहणी केल्‍याचा अहवाल अभिलेखावर दाखल केला. सदर अहवालाचे अवलोकन केले असता तक्रारकर्त्‍या सोबत अन्‍य शेतकरी  श्री विजय मानापूरे यांची देखील बियाणे भेसळी संबधीची तक्रार आहे. तक्रारकर्त्‍याचे अहवाला मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बसंत अॅग्रोटेक इंडीया प्रायव्‍हेट लिमिटेड, आकोला कंपनीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍या बाबत तक्रार असल्‍याचे नमुद असून सदर अहवालामध्‍ये पूर्व मशागत नागंरणी, पेरणी पध्‍दत टोकून, लागवड अंतर 20X15 Cm. पेरणी तारीख-05.07.2019, पुर्नलागवड तारीख-15.08.2019, सिंचनाची सुविधा तलाव नहर, पिकास दिलेल्‍या खताचा तपशिल, तणनाशक एक वेळा निंदण, भेसळीचे प्रमाण 27.3% अहवालात नमुद केलेले आहे. तक्रारकर्त्‍याचे  अहवालामध्‍ये तक्रारकर्त्‍याचा मुलगा  श्री मनोज  गि-हीपुंजे  याची आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता श्री दिनेश वामराव रेहपाडे याची साक्ष सुध्‍दा नोंदविलेली आहे. सदर समितीने आपल्‍या निष्‍कर्षात तक्रारदार शेतक-याच्‍या शेतावर पाहणी केली असता 125-128 दिवसात 27.3 टक्‍के धान लोंबी परिपक्‍व होऊन कापणीस तयार असल्‍याने व उर्वरीत धानाच्‍या लोंबी हया 10-15 दिवस कालावधी नंतर कापणीस येणार असल्‍यामुळे पिक परिस्थिती पाहता शेतक-याचे नुकसान संभवते असे नमुद केलेले आहे. या वरुन असे दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍यांमुळे तक्रारकर्त्‍या सोबत  अन्‍य शेतक-यांचे सुध्‍दा धान पिकाचे नुकसान झाल्‍याची बाब सिध्‍द होते.  तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवालाचे सुक्ष्‍म अवलोकन केले असता असे दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे बियाण्‍या मध्‍ये भेसळ असल्‍याचे निष्‍पन्‍न झालेले आहे. तसेच संबधित शेतक-याने पेरणीपूर्वी योग्‍य मशागत, सिंचनाची योग्‍य सुविधा, योग्‍य मात्रा मध्‍ये औषधी व खते दिल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने काढलेला आहे  

मुद्दा क्रं 2 बाबत

10.  तक्रारकर्त्‍याने तक्रारीचे मागणी मध्‍ये अपेक्षीत उत्‍पादनापेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई तर मागितली परंतु त्‍या सोबत धान पिकाचे लागवडीसाठी ट्रॅक्‍टर व मजूरांचा खर्च, पिकाचे रोवणीचा खर्च, निंदनासाठी मजूरांचा खर्च, औषधी व खता करीता खर्च, बियाणे खरेदीसाठी आलेला खर्च इत्‍यादी खर्चाची मागणी केलेली आहे.  अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाच्‍या पिकाची  संपूर्ण नुकसान भरपाईची रक्‍कम मंजूर केल्‍या नंतर वेगळयाने धानाचे पिकाचे लागवडीसाठी आलेला अन्‍य खर्च मंजूर करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास वाटत नाही कारण धान पिकाच्‍या अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची प्रचलित कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समितीचे बाजारभावाचे दरा प्रमाणे नुकसान भरपाई मंजूर केलेली आहे.  

11.       तक्रारकर्त्‍यास अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाचे पिकाचे नुकसानीची भरपाई देण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर येथील प्रचीत दराचा आधार घेण्‍यात येते. कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर मधील  तांदुळाचे दर सन-2018-2019 मध्‍ये सरासरी जास्‍तीत जास्‍त रुपये-4725/- आणि कमीतकमी रुपये-2750/- संगणकावर दर्शविलेले आहेत, त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍यास  धान पिकाचा भाव प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- एवढा दर मंजूर करण्‍यास कोणतीही अडचण नाही.

12.   तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवाला मध्‍ये विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीव्‍दारे निर्मित अक्षत या धानाचे बियाणे 27.5 टक्‍के भेसळयुक्‍त असल्‍याचे नमुद आहे, त्‍यामुळे तक्रारदार शेतक-याचे अपेक्षीत उत्‍पादना पैकी 20 ते 25 टक्‍के नुकसान झाले असे जिल्‍हा  ग्राहक आयोगाव्‍दारे हिशोबात घेण्‍यात येते. तक्रारकर्त्‍याने अडीच एकर क्षेत्रा मध्‍ये (एक एकर म्‍हणजे 40 आर आणि अडीच एकर म्‍हणजे एक हेक्‍टर, एक हेक्‍टर म्‍हणजे 100 आर असे जमीनीचे मोजमाप आहे) धानाचे बियाणे पेरल्‍याचे तक्रारीत नमुद केलेले आहे. कृषी विभागाव्‍दारे जारी माहितीपत्रका प्रमाणे महाराष्‍ट्रात भंडारा/गोंदीया जिल्‍हयां मध्‍ये सर्वसाधारण परिस्थितीत एकरी 14 क्विंटल धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन येते. तक्रारकर्त्‍याने  अडीच एकर शेती मध्‍ये धान पिकाची पेरणी केली असल्‍याने त्‍यास अडीच एकरा करीता अपेक्षीत उत्‍पादन 35 क्विंटल होणे क्रमप्राप्‍त होते परंतु तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवाला प्रमाणे 27.3 टक्‍के पिक परिपक्‍व झाल्‍याचे नमुद असल्‍याने  त्‍याचे अपेक्षीत उत्‍पादनाच्‍या तुलनेत 25 टक्‍के पिकाचे नुकसान झाल्‍याचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे हिशोबात घेण्‍यात येते. तक्रारकर्त्‍याचे 35 क्विंटलच्‍या 25 टक्‍के म्‍हणजे 8 क्विंटल 75 किलोग्रॅम धानाचे नुकसान झाल्‍याचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे हिशोबात घेण्‍यात येते. धानाचा दर प्रती क्विंटल 3000/- रुपये हिशोबात घेतल्‍यास तक्रारकर्त्‍याचे 26,250/- एवढे अपेक्षीत उत्‍पनाचे नुकसान झालेले आहे त्‍यामुळे तेवढी रक्‍कम विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून त्‍याला  मंजूर करणे योग्‍य व न्‍यायोचित आहे असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. तक्रारकर्त्‍यास वेळेवर त्‍याचे पिकाचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई न मिळाल्‍याने शेवटी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल करावी लागली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे अक्षत जातीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याची बाब तालुका तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली असल्‍याने  त्‍याला  नाहक या प्रकरणात त्रास सहन करावा लागला त्‍यामुळे त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-20,000/- नुकसान भरपाई आणि तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/-  विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून देण्‍याचे आदेशित करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. त्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदवित आहोत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 हा बियाणे विक्रेता असून भेसळयुक्‍त बियाण्‍या संबधाने त्‍याची कोणतीही जबाबदारी येत नसल्‍याने त्‍याचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. अशाप्रकारे मुद्दा क्रं 1 व 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदविण्‍यात आल्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 3 अनुसार तक्रारी मध्‍ये  खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करीत आहोत.

                                                                                 :: अंतिम आदेश ::

1. तक्रारकर्त्‍याची तक्रार विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचे कार्यकारी संचालक यांचे विरुध्‍द वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या खालील प्रमाणे अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.

2. विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे कार्यकारी संचालकांना आदेशित करण्‍यात येते की, त्‍यांनी तक्रारकर्त्‍याला पुरविलेल्‍या भेसळयुक्‍त धान पिकाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसान भरपाई दाखल रक्‍कम रुपये-26,250/- (अक्षरी रुपये सव्‍वीस हजार दोनशे पन्‍नास फक्‍त) तसेच त्‍याला झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल भरपाई म्‍हणून रुपये-20,000/- (अक्षरी रुपये विस हजार फक्‍त) आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- (अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) अशा रकमा आणि सदर आदेशित रकमांवर तक्रार दाखल दिनांक-28.01.2020 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याज प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत तक्रारकर्त्‍याला अदा कराव्‍यात. विहित मुदतीत आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे कार्यकारी संचालक यांनी न केल्‍यास वर नमुद आदेशित रकमा तक्रार दाखल दिनांक-28.01.2020 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-18% दराने दंडनीय व्‍याज यासह येणारी रक्‍कम तक्रारकर्त्‍याला देण्‍यास विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे कार्यकारी संचालक जबाबदार राहतील.

(03)  विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.

(04)  सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं- 1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचे कार्यकारी संचालक यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या प्रस्‍तुत निकालपत्राची  प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांकापासून 30 दिवसांचे आत करावे.

(05) निकालपत्राच्‍या प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध   करुन देण्‍यात याव्‍यात.

(06) उभय पक्षां तर्फे दाखल अतिरिक्‍त फाईल्‍स त्‍यांना-त्‍यांना परत करण्‍यात याव्‍यात.