ग्राहक तक्रार क्रमांक : ३०१/२०१७.                   तक्रार दाखल दिनांक : २१/१२/२०१७.

                                                                                    तक्रार निर्णय दिनांक : ०२/०७/२०२१.

अनिता निवृत्ती मुरुडाकुले, वय : ३७वर्षे, व्यवसाय : घरकाम,

रा. एकुरगा, ता. उमरगा, जि. उस्मानाबाद.                                                                       तक्रारकर्ती

                        विरुध्द

(१) महाव्यवस्थापक, दी ओरिएंटल इन्शुरन्स कं. लि.,

     विभागीय कार्यालय क्र.३, ३२१/ए/२, जवाहरलाल नेहरु रोड,

     ओसवाल बंधू समाज बिल्डींग दुसरा माळा, पुणे – ४११ ०४२.

(२) व्यवस्थापक, जयका इन्शुरन्स ब्रोकरेज प्रा. लि., दुसरा मजला,

     जयका बिल्डींग, कमर्शियल रोड, सिव्हील लाईन्स, नागपूर – ४४० ००१.

(३) व्यवस्थापक, दी ओरिएंटल इन्शुरन्स कं. लि., २६/१३८,

     एस.बी.आय. बिल्डींग, बस स्थानकाजवळ, उस्मानाबाद.

(४) तालुका कृषि अधिकारी, कृषि कार्यालय, उमरगा, जि. उस्मानाबाद.     

(५) जिल्हा अधीक्षक कृषि अधिकारी, प्रशासकीय इमारत, उस्मानाबाद.                             विरुध्द पक्ष

गणपूर्ती :          मा. श्री. किशोर दत्तात्रय वडणे, अध्यक्ष

                                    मा. श्री. मुकुंद भगवान सस्ते, सदस्य

                                    मा. श्री. शशांक शरदचंद्र क्षीरसागर, सदस्य

तक्रारकर्ती यांचेकरिता विधिज्ञ :- ए.एम.के. पटेल

विरुध्द पक्ष क्र.१ व ३ यांचेकरिता विधिज्ञ :- पी.वाय. जाधव

विरुध्द पक्ष क्र.५ स्वत:

आदेश

मा. श्री. किशोर दत्तात्रय वडणे, अध्यक्ष यांचे द्वारा :-

(१)        तक्रारकर्ती यांच्या ग्राहक तक्रारीचा आशय असा आहे की, त्यांचे पती मयत निवृत्ती महादेव मुरुडाकुले (यापुढे ‘मयत निवृत्ती’) हे शेतकरी होते आणि त्यांचे नांवे मौजे एकुरगा, ता. उमरगा,       जि. उस्मानाबाद येथे गट क्र. ८/१ मध्ये क्षेत्र २८ गुंठे शेतजमीन होती. महाराष्ट्र शासनाच्या वतीने राज्यातील सर्व शेतक-यांचा गोपीनाथ मुंडे शेतकरी अपघात विमा योजनेंतर्गत विरुध्द पक्ष क्र.१ व ३ यांच्याकडे अपघाती मृत्यू व अपंगत्वाकरिता रु.२,००,०००/- चा विमा उतरविण्यात आलेला आहे. दि.२४/३/२०१७ रोजी मयत निवृत्ती हे सुग्रास पेंड आणण्यासाठी गुंजोटी येथे गेले होते. सुग्रास पेंड घेऊन परत येत असताना त्यांच्या मोटार सायकलला पाठीमागून रिक्षाने धडक दिली आणि मयत निवृत्ती यांचा घटनास्थळी मृत्यू झाला. अपघाती घटनेची पोलीस ठाणे, उमरगा येथे गुन्हा नोंद क्र. १२१/२०१७ अन्वये नोंद करण्यात आलेली आहे. तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन आहे की, मयत निवृत्ती हे विमा योजनेकरिता लाभार्थी होते. त्यांच्या मृत्यूपश्चात वारस नात्याने विमा रक्कम मिळण्याकरिता त्यांनी विरुध्द पक्ष क्र.४ यांच्याकडे कागदपत्रांची पूर्तता केली. त्यांचा प्रस्ताव विरुध्द पक्ष क्र.४ यांनी विरुध्द पक्ष क्र.५ यांच्याकडे व त्यांनी तो विरुध्द पक्ष क्र.२ यांच्याकडे पाठविला. त्यानंतर विरुध्द पक्ष क्र.१ व २ यांनी विमा प्रस्तावामध्ये काढलेल्या त्रुटींची पूर्तता केली. परंतु विरुध्द पक्ष यांनी दि.४/१०/२०१७ रोजीच्या पत्रान्वये तक्रारकर्ता यांचा विमा प्रस्ताव अवैध ड्रायव्हींग परवाना - मोटार सायकल चालविण्याचा परवाना नाही, या कारणास्तव नामंजूर केला. विरुध्द पक्ष यांनी सेवेमध्ये त्रुटी केलेली आहे. उपरोक्त वादकथनाच्या अनुषंगाने रु.२,००,०००/- विमा रक्कम तक्रार दाखल तारखेपासून १५ टक्के व्याज दराने देण्याचा; मानसिक व शारीरिक त्रासाकरिता रु.१०,०००/- देण्याचा व तक्रार खर्चाकरिता रु.५,०००/- देण्याचा विरुध्द पक्ष यांना आदेश करण्यात यावा, अशी तक्रारकर्ती यांनी विनंती आहे. 

(2)       विरुध्द पक्ष क्र.१ व ३ यांनी अभिलेखावर लेखी निवेदन दाखल केले आहे. त्‍यांनी ग्राहक तक्रारीतील कथने चुक असल्‍यामुळे अमान्‍य केलेली आहेत. त्‍यांचे कथन आहे की, ओरिएंटल इन्शुरन्स कंपनी लि. ही स्वतंत्र कायदेशीर अस्तित्वामध्ये असताना तक्रारकर्ती यांनी कंपनीस विरुध्द पक्षकार न करता महाव्यवस्थापक व व्यवस्थापक यांना विरुध्द पक्ष क्र.१ व ३ दर्शविले असून जे चूक आहे. दि.४/१०/२०१७ रोजीच्या पत्रान्वये मोटार सायकल चालविण्याचा परवाना नसल्यामुळे तक्रारकर्ती यांचा विमा दावा नामंजूर केला आहे. विमा करारातील अट क्रमांक V व VI-A-5 मध्‍ये नमूद केलेल्‍या अटीनुसार विमा नुकसान भरपाई अर्ज करतेवेळी मयत किंवा जखमी झालेल्‍या शेतक-याचा वाहन चालविण्‍याचा परवाना अर्जासोबत जोडणे बंधनकारक आहे. तसेच विमा करारातील अट V व VI-A-2 मध्‍ये नमूद केल्‍यानुसार मोटार वाहन चालविणारे शेतकरी यांच्‍याकडे जर मोटार वाहन चालविण्‍याचा वैध परवाना नसेल तर अशा मयत झालेल्‍या शेतक-यांच्‍या वारसांना किंवा जखमी शेतक-याला विमा रक्‍कम मिळणार नाही, अशी तरतूद आहे. उपलब्ध रेकॉर्डवरुन मयत निवृत्ती यांच्याकडे अपघातसमयी मोटार सायकल चालविण्याचा परवाना नव्हता आणि तरीही त्यांनी बेकायदेशीरपणे कथित अपघाताच्या दिवशी, ठिकाणी व वेळी मोटार सायकल चालवल्याचे सिध्द होत असल्यामुळे विमा दावा देय नाही. त्यामुळे विमा दावा नामंजूर केला असून त्यांनी सेवा देण्यामध्ये त्रुटी केलेली नाही. अंतिमत: तक्रारकर्ती यांची तक्रार खर्चासह नामंजूर करण्‍यात यावी, अशी विनंती विमा कंपनीने केलेली आहे.

(३)        विरुध्द पक्ष क्र.२ यांना जिल्हा आयोगाच्या सूचनापत्राची बचावणी झालेली आहे. उचित संधी प्राप्त होऊनही ते जिल्हा आयोगापुढे उपस्थित राहिले नाहीत आणि लेखी निवेदन दाखल केले नाही. त्यामुळे त्यांच्याविरुध्द एकतर्फा चौकशीचे आदेश पारीत करण्यात आले.   

(४)       विरुध्द पक्ष क्र.५ यांनी अभिलेखावर लेखी निवेदन दाखल केले आहे. तक्रारकर्ती यांनी तालुका कृषि अधिकारी कार्यालय, उमरगा यांच्याकडे दाखल केलेला प्रस्ताव दि.१२/७/२०१७ रोजी त्यांच्या कार्यालयाकडे प्राप्त झाला आणि तो प्रस्ताव दि.२५/७/२०१७ रोजी पत्र क्र.५४७९ अन्वये विरुध्द पक्ष क्र.२ मार्फत विरुध्द पक्ष क्र.१ यांना पाठविण्यात आला. परंतु प्रस्तावासोबत अवैध वाहन चालक परवाना लाभार्थ्याने सादर केल्यामुळे व सदर परवाना अवैध असल्याबाबत शपथपत्र प्रस्तावासोबत जोडलेले असल्यामुळे विमा कंपनीने दि.४/१०/२०१७ रोजी दाव नामंजूर केला, असे त्यांचे कथन आहे.

(५)       तक्रारकर्ती यांची तक्रार, विरुध्‍द पक्ष यांचे लेखी निवेदन, उभय पक्षकारांनी दाखल केलेल्‍या कागदपत्रांचे अवलोकन केले असता तक्रारीमध्‍ये उपस्थित वादविषयाचे निवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात.

                        मुद्दे                                                                       उत्‍तरे

१. विमा कंपनीने तक्रारकर्ती यांचा विमा दावा नामंजूर करुन

   सेवेमध्‍ये त्रुटी केल्‍याचे सिध्‍द होते काय ?                                                           नाही.   

२. तक्रारकर्ती विमा रक्‍कम मिळण्‍यास पात्र आहेत काय ?                                    नाही.

३. काय आदेश ?                                                                                   अंतिम आदेशाप्रमाणे.

कारणमीमांसा

(६)       मुद्दा क्र. 1 व 2 :- विरुध्द पक्ष क्र.१ व ३ यांचा आक्षेप असा की, ओरिएंटल इन्शुरन्स कंपनी लि. ही स्वतंत्र कायदेशीर अस्तित्वामध्ये असताना तक्रारकर्ती यांनी कंपनीस विरुध्द पक्षकार न करता महाव्यवस्थापक व व्यवस्थापक यांना विरुध्द पक्ष क्र.१ व ३ दर्शविले असून जे चूक आहे. आमच्या मते, ओरिएंटल इन्शुरन्स कंपनी लि. ह्या कंपनीचे स्वतंत्र कायदेशीर अस्तित्व असले तरी पुणे व उस्मानाबाद येथील कार्यालयाकरिता तेथील व्यवस्थापकीय अधिकारी त्या कंपनीचे प्रतिनिधीत्व करतात. त्यामुळे कंपनीस विरुध्द पक्षकार केले नाही, हा मुद्दा गौण ठरतो. विरुध्द पक्ष यांनी घेतलेला उक्त बचाव तांत्रिक व तथ्यहीन असल्यामुळे ग्राह्य धरता येणार नाहीत, असे जिल्हा आयोगाचे स्पष्ट मत आहे.

(७)       गोपीनाथ मुंडे शेतकरी जनता अपघात विमा योजनेसंबंधी कृषि आयुक्‍त, विरुध्द पक्ष क्र.१ व विरुध्द पक्ष क्र.२ यांच्‍यामध्‍ये झालेले करारपत्र अभिलेखावर दाखल आहे. गोपीनाथ मुंडे शेतकरी जनता अपघात विमा योजनेनुसार राज्‍यातील शेतक-यांना विरुध्द पक्ष क्र.१ यांनी अपघाती विमा संरक्षण दिल्‍याबाबत उभय पक्षांमध्‍ये वाद नाही. मयत निवृत्ती यांचे नांवे एकुरगा, ता. उमरगा, जि. उस्‍मानाबाद येथे भुमापन क्र.८/१, क्षेत्र ०.२८ आर. शेतजमीन होती, असे दर्शविणारा ७/१२ व ८-अ उतारा अभिलेखावर दाखल आहेत. त्यामुळे मयत निवृत्ती हे शेतकरी होते, ही बाब स्‍पष्‍ट होते. अभिलेखावर दाखल एफ.आय.आर., घटनास्‍थळ पंचनामा, मरनोत्‍तर पंचनामा इ. पोलीस कागदपत्रे व शवचिकित्‍सा अहवालाचे अवलोकन केले असता मयत निवृत्ती यांचा वाहन अपघातामुळे मृत्‍यू झाल्‍याचे निदर्शनास येते. मयत निवृत्ती यांच्‍या मृत्‍यूनंतर तक्रारकर्ती यांनी विमा दावा दाखल केला असता दि.४/१०//०१७ रोजीच्‍या पत्राद्वारे अवैध ड्राईविंग परवाना – मोटारसायकल चालवायचा परवाना नाही, असे कारण देऊन विमा दावा रद्द केल्‍याचे निदर्शनास येते.

(८)       लेखी निवेदनास पुष्ठी देताना विरुध्द पक्ष क्र.१ यांचेतर्फे विधिज्ञांनी युक्तिवाद केला की, मयत निवृत्ती यांच्याकडे अपघातसमयी मोटार सायकल चालविण्याचा परवाना नसताना त्यांनी बेकायदेशीरपणे कथित अपघाताच्या दिवशी, ठिकाणी व वेळी मोटार सायकल चालवल्याचे सिध्द झाल्यामुळे विमा दावा देय नाही.

(९)       कृषि आयुक्‍त, विरुध्द पक्ष क्र.१ व विरुध्द पक्ष क्र.२ यांच्‍यामध्‍ये दि.२ डिसेंबर, २०१६ रोजी झालेल्‍या करारपत्रातील कलम क्र.६ खालीलप्रमाणे आहे.

(VI)     Other documents required for specific kinds of accidents :

            (A)       Road Accident/Railway Accident :

                        i)          First Information Report (F.I.R.)

                        ii)         Spot Panchnama

                        iii)        Inquest Panchnama   

                        iv)        Post Mortem Report

                        v)         Valid Driving Licence

            Considering the motor vehicle facilities in the area in which the farmers are staying, claims arising due to some accidents as stated in (1) to (3) below will be considered as payable in case the documents stated above are submitted.

1.         Accidents occurring due to carrying of passenger in excess of the capacity of vehicle.

            All farmers except the one who is driving should be eligible for the claim.

2.         Accidents occurring where the driver does not have a driving license.

All farmers except the one who is driving should be eligible for the claim.

            3.         Accidents occurring where ...........

(१०)      उपरोक्‍त तरतुदीनुसार वाहन चालविण्‍याचा परवाना नसताना अपघात घडल्‍यास वाहन चालविणा-या चालक (Driver) शेतक-याव्‍यतिरिक्‍त इतर शेतकरी दाव्‍याकरिता पात्र असल्‍याचे स्‍पष्‍ट करण्‍यात आलेले आहे.

(११)      तक्रारकर्ती यांचेतर्फे विधिज्ञांनी मा. बॉम्‍बे उच्‍च न्‍यायालयाच्‍या औरंगाबाद खंडपिठाच्या ‘लताबाई रावसाहेब देशमुख /विरुध्‍द/ महाराष्‍ट्र शासन व इतर-४’, 2019 (2) ALL MR 859, रिट पिटीशन नं.१०१८५/२०१५, निर्णय दि.६/३/२०१९ या निवाडयाचा आधार घेतला आहे. न्यायनिर्णयाचे अवलोकन केले असता पॉलिसीच्या अटीचे उल्लंघन झाल्याचे विमा कंपनीने सिध्द करावयास पाहिजे आणि योजनेनुसार मयत शेतक-याच्या उत्तराधिका-याने वाहन चालविण्याचा परवाना दाखल करणे आवश्यक असल्याचे योजनेमध्ये निदर्शनास आले नाही, असे निरीक्षण नोंदविले आहे. परंतु प्रस्तुत प्रकरणामध्ये वस्तुस्थिती भिन्न आढळते. कारण मयत निवृत्ती यांचा वाहन चालविण्याचा परवाना अभिलेखावर दाखल करण्यात आलेला असून त्याची मुदत दि.१९/२/२०१७ रोजी संपुष्टात आलेली आहे आणि मयत निवृत्ती यांचा अपघाती मृत्यू दि.२४/३/२०१७ रोजी झालेला आहे. तक्रारकर्ती यांनी विमा रक्कम मिळविण्यासाठी जिल्हा अधीक्षक कृषि अधिकारी, उस्मानाबाद यांचेकडे सादर केलेल्या प्रतिज्ञापत्रामध्ये मयत निवृत्ती यांच्या वाहन चालविण्याचा परवाना क्र. एम.एच. – २५२००८०००६१६४ ची मुदत दि.२३/६/२०११ ते १९/२/२०१७ असल्याचे व त्यानंतर परवान्याचे नुतनीकरण केले नसल्याचे निवेदन केले आहे. विमा योजनेकरिता तयार करण्यात आलेल्या करारपत्रानुसार रस्ता अपघात / रेल्वे अपघातासाठी Valid Driving Licence कागदपत्र आवश्यक असल्याचे नमूद आहे. तरतुदीनुसार Valid Driving Licence असा शब्दप्रयोग असल्यामुळे अपघातसमयी वाहन चालक शेतक-याकडे वैध वाहन चालविण्याचा परवाना आवश्यक आहे. परंतु अपघातसमयी मयत निवृत्ती यांच्या वाहन चालविण्याच्या परवान्याची मुदत संपुष्टात आलेली होती आणि त्याचे नुतनीकरण करण्यात आलेले नाही, असे आढळते. याचाच स्पष्ट अर्थ असा की, मयत निवृत्ती यांचा वाहन चालविण्याचा परवाना अपघातसमयी वैध नव्हता. अशा स्थितीमध्‍ये तक्रारकर्ती यांचेतर्फे दाखल करण्‍यात आलेल्‍या मा. उच्च न्यायालयाच्या न्यायनिर्णयाचा अत्युच्च आदर ठेवून तो प्रस्तुत प्रकरणामध्ये लागू होत नाही, या निष्कर्षाप्रत आम्ही येत आहोत.

(१२)      विरुध्द पक्ष क्र.१ तर्फे अभिलेखावर मा. सर्वोच्च न्यायालयाच्या ‘ओरिएंटल इन्शुरन्स कं.लि. /विरुध्द/ झहारुलनिशा’, २००८ ए.सी.जे. १९२८ या न्यायनिर्णयाचा संदर्भ दाखल केला आहे. परंतु मोटार अपघात दावा अर्जामध्ये झालेल्या निवाडयाच्या अनुषंगाने न्यायनिर्णय झालेला असल्यामुळे त्यातील न्यायिक प्रमाण प्रस्तुत निवाडयामध्ये विचारात घेता येणार नाही.

(१३)      या ठिकाणी आम्‍ही हे सुध्‍दा स्‍पष्‍ट करतो की, मोटार वाहन कायद्याचे कलम 3 प्रमाणे कोणत्‍याही व्‍यक्‍तीस तिला मोटार वाहन चालविण्‍यास प्राधिकार देणारे खुद्द तिला देण्‍यात आलेले परिणामक चालन लायसन धारण करीत असल्‍याशिवाय, तिला कोणत्‍याही सार्वजनिक ठिकाणी ते वाहन चालविता येणार नाही. याचाच अर्थ सार्वजनिक स्‍थळी वाहन चालविण्‍याकरिता कार्यक्षम (Effective) ड्रायव्‍हींग लायसेन्‍सची आवश्‍यकता वाहनचालकाकडे असणे गरजेचे आहे. पॉलिसी करारान्‍वये वाहन अपघाताविषयी दावे निकाली काढण्‍याकरिता अट (VI) तरतूद समाविष्‍ट केलेली दिसून येते. तसेच विमा करार अट (VI) (A) (2) प्रमाणे जो शेतकरी वाहन चालवत होता, त्‍याच्‍याकडे वाहन चालविण्‍याचा परवाना नसेल तर तो शेतकरी अथवा त्‍याचे वारसदार विमा लाभ मिळण्‍यास पात्र नाहीत. मयत  निवृत्ती यांच्‍याकडे अपघातसमयी वैध व कार्यक्षम वाहन चालवण्‍याचा परवाना नव्‍हता आणि त्‍या कारणास्‍तव विमा दावा नामंजूर केला असल्‍यास विमा कंपनीचे ते कृत्‍य सेवेतील त्रुटी ठरणार नाही. त्‍या अनुषंगाने तक्रारकर्ती ह्या विमा नुकसान भरपाई मिळविण्‍यास पात्र नाहीत, या निष्‍कर्षाप्रत आम्‍ही येत आहोत. वरील विवेचनाअंती आम्‍ही मुद्दा क्र.1 व 2 चे उत्‍तर नकारार्थी देऊन खालीलप्रमाणे आदेश देत आहोत.  

आदेश

(१)        तक्रारकर्ती यांची तक्रार नामंजूर करण्‍यात येते.

(२)       खर्चासंबंधी आदेश नाहीत.

(श्री. किशोर दत्तात्रय वडणे)

(श्री. मुकुंद भगवान सस्ते)                              अध्यक्ष                     (श्री. शशांक शरदचंद्र क्षीरसागर)

            सदस्य                                                                                            सदस्य

जिल्हा ग्राहक तक्रार निवारण आयोग, उस्मानाबाद (महाराष्ट्र)

-०-