ग्राहक तक्रार क्रमांक : 30/2020.                             तक्रार दाखल दिनांक : 04/02/2020.                                                                            तक्रार निर्णय दिनांक : 13/04/2023.

साबेर पि. सादीक शेख (अज्ञान), वय 10 वर्षे, व्यवसाय : शिक्षण तर्फे :-

अ.पा.क. सादीक पि. कासिम शेख, रा. खोरी गल्ली, लातूर, ता. जि. लातूर.             तक्रारकर्ता

                        विरुध्द

(1) अल कासीम टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स् तर्फे प्रोप्रा. कासिम मंहमदसाब शेख,

     वय 67 वर्षे, व्यवसाय : व्यापार, रा. मदिना मस्जीदजवळ,

     खोरी गल्ली, मित्र नगर, लातूर, ता. जि. लातूर.

(2) असिल टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स् तर्फे प्रोप्रा. मीर इरशाद अली महेमुदअली,         

     वय 50 वर्षे, व्यवसाय : व्यापार, रा. 301, तळमजला, 297, इसाक मंजील,

     एस.व्ही.पी. रोड, डायमंड ज्युबली गर्ल्स हायस्कुलसमोर, डोंगरी, मुंबई-400 003.

     (तक्रारकर्ता यांच्या पुरसीसनुसार वि.प. क्र.2 यांना वगळण्यात आले.)

(3) मीर इरशाद अली महेमुदअली, प्रोप्रा. असिल टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स्,          

     वय 50 वर्षे, व्यवसाय : व्यापार, रा. कमरुनिस्सा व्हिला,

     प्रियदर्शनी कॉलनी, पडेगाव, औरंगाबाद.

(4) व्यवस्थापक, अल बुरख टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स, रा. हाजी बिल्डींग, शॉप नं. 9,

     प्लॉट नंबर 96, तळमजला, डिमटिमकर रोड, नागपाडा पोलीस

     स्टेशनजवळ, नागपाडा, मुंबई सेंट्रल, मुंबई - 400 008.

(5) व्यवस्थापक / संचालक, एटलस टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स प्रा.लि.,

     मुख्य कार्यालय, 53 हाजी महेल, मोहम्मद अली रोड, शॉप नं. 1,

     नुर हॉस्पिटलजवळ, मस्जिद बंदर, मुंबई - 400 003.                                      विरुध्द पक्ष

गणपूर्ती :          श्रीमती रेखा जाधव, अध्‍यक्ष (अतिरिक्त कार्यभार)

                        श्री. रविंद्र शे. राठोडकर, सदस्य

तक्रारकर्ता यांचेकरिता विधिज्ञ :-  ए.एम.के. पटेल

विरुध्द पक्ष क्र.1 यांचेकरिता विधिज्ञ :-  शिवकुमार कृष्णप्पा धरणे

विरुध्द पक्ष क्र.3 व 4 :-  अनुपस्थित / एकतर्फा

विरुध्द पक्ष क्र.5 यांचेकरिता विधिज्ञ :-  फारुक कासिमसाब शेख

आदेश 

श्री. रविंद्र शे. राठोडकर, सदस्य यांचे द्वारा :-

(1)       तक्रारकर्ता यांची ग्राहक तक्रार संक्षिप्त स्वरुपात अशी की, विरुध्द पक्ष क्र.1 हे विरुध्द पक्ष क्र. 2 ते 5 यांच्यासह ईस्लाम धर्माचे पवित्र स्थळ मक्का, मदिना (सौदी अरेबिया) हज / ऊमरा यात्रेसाठी यात्रेकरुंना पाठविण्याचा व्यवसाय करतात. विरुध्द पक्ष क्र. 2 व 3 यात्रेसाठी सर्व कायदेशीर कागदोपत्री पूर्तता करतात आणि विरुध्द पक्ष क्र.1 तर्फे नोंदणी झालेल्या यात्रेकरु व्यक्तींना हज / उमरा पवित्रस्थळी पाठविण्याचा व सर्व सोई-सुविधा पुरविण्याचा व्यवसाय करतात. विरुध्द पक्ष क्र. 4 हे विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 3 यांनी यात्रेसाठी पाठविलेल्या व्यक्तींचे जाणे-येण्याचे विमान प्रवासाचे तिकीट काढण्याचा व यात्रेकरुंना परदेशामध्ये सर्व सोई-सुविधा पुरविण्याचा व्यवसाय करतात. विरुध्द पक्ष क्र.5 हे हज / उमरा जाणा-या व्यक्तींचे व्हिसा काढण्याचा व्यवसाय करतात. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांना यात्रेचे प्रतिफल दिल्यानंतर त्या रकमेतून विरुध्द पक्ष क्र.2 ते 5 हे विमान प्रवास तिकीट, व्हिसा व आवश्यक सेवा पुरवितात. अशाप्रकारे विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांची साखळी आहे.

(2)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी त्यांना हज / उमरा यात्रेस जाण्याकरिता योग्‍य सेवा देण्याचे आश्वासन दिलेले होते. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी ऑक्टोंबर-नोव्हेंबर 2018 पूर्वी त्यांनी योजलेल्या पवित्र उमरा / हज 15 दिवसाच्या यात्रेमध्ये मक्का व मदिना येथे अनुक्रमे 7 दिवस निवास व्यवस्था, भोजन, नाष्टा, चहा-पाणी इ. व्यवस्थेसह स्थानक दर्शनाकरिता वाहन व्यवस्था सेवेचा समावेश होता. त्याकरिता विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता यांच्याकडून एकरकमी रु.40,000/- आकारणी केले आणि त्या रकमेमध्ये उक्त सर्व सेवा-सुविधा पुरविण्याची हमी दिलेली होती.

(3)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी यात्रेस जाण्याकरिता एकूण 27 व्यक्तींना तयार केले. विरुध्द पक्ष क्र.1 हे स्वत: यात्रेकरुसोबत सौदी अरेबिया येथे मार्गदर्शक म्हणून राहणार होते. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी विरुध्द पक्ष क्र. 2 व 3 यांच्याकडे रोखीने व खात्यामध्ये रक्कम जमा केली. त्यानंतर विरुध्द पक्ष क्र.1 यांना गट नेता नियुक्त करुन 27 यात्रेकरुंना मुंबई येथून पाठविण्यात येणार होते. विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांनी एकूण 27 यात्रेकरुंपैकी 13 यात्रेकरुंना दि.19/10/2018 रोजी मुंबई येथून पवित्र उमरा / हज यात्रेसाठी पाठविले आणि उर्वरीत 14 व्यक्तींना पाठविण्याचे निश्चित केले. त्याप्रमाणे दि.19/10/2018 रोजी मुंबई येथे विरुध्द पक्ष क्र.2 यांच्या कार्यालयामध्ये उपस्थित राहण्याकरिता सांगण्यात आले. तक्रारकर्ता व अन्य व्यक्ती सूचनेप्रमाणे विरुध्द पक्ष क्र.2 यांच्या कार्यालयामध्ये पोहोचले. 

(4)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 हे त्यांना हजर यात्रेकरिता पाठवून देतील, या आशेवर ते मुंबई येथे स्वखर्चाने 10 दिवस राहिले. परंतु विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांनी तक्रारकर्ता यांना हज यात्रेकरिता पाठविण्याचे कोणतीही व्यवस्था केली नाही. मध्यंतरीच्या कालावधीमध्ये विरुध्द पक्ष क्र.2 व 3 हे त्यांचे कार्यालय बंद करुन पसार झाले. विरुध्द पक्ष क्र.1 ते  5 यांच्या सेवेतील त्रुटीमुळे तक्रारकर्ता यांना हज यांची यात्रा पूर्ण होऊ शकली नाही आणि यात्रा व धार्मिक विधीपासून वंचित रहावे लागले. तक्रारकर्ता यांनी विरुध्द पक्ष क्र.2 व 3 मीर इरशाद अली यांची भेट घेतली असता त्यांनी उडवाउडवीची उत्तरे दिली. तक्रारकर्ता व अन्य यात्रेकरुच्या तक्रारीनंतर विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी विरुध्द पक्ष क्र.2 ते 4 यांच्या विरुध्द शिवाजी नगर पोलीस ठाणे, लातूर यांच्याकडे फिर्याद दिली आणि दि. 17/5/2019 रोजी विरुध्द पक्ष क्र. 2 ते 4 यांच्याविरुध्द गुन्हा क्र. 206/2019 नोंद करण्यात आला.

(5)       तक्रारकर्ता यांनी पवित्र उमरा / हज यात्रेकरिता जाणा-या 14 यात्रेकरुंचा पासपोर्ट क्रमांक, जन्मतारीख, व्हिसा क्रमांक व तारीख इ. तपशील तक्त्याद्वारे नमूद केला आहे.

(6)       अशाप्रकारे विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांनी सेवा देण्यामध्ये त्रुटी निर्माण केली आणि अनुचित व्यापारी प्रथेचा अवलंब केल्याचे नमूद करुन त्यांच्याकडून स्वीकारलेली रक्कम रु.40,000/-; मक्का - मदिना यात्रेपासून वंचित रहावे लागल्यामुळे नुकसान भरपाई रु.1,00,000/-; मुंबई येथे वास्तव्याकरिता झालेला खर्च रु.10,000/-; शारीरिक व मानसिक त्रासाकरिता रु.25,000/- व ग्राहक तक्रार खर्च रु.10,000/- याप्रमाणे एकूण रु.1,85,000/- व्याजासह देण्याचा विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांना आदेश करण्यात यावा, अशी विनंती तक्रारकर्ता यांनी केलेली आहे.

(7)       विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी लेखी निवेदनपत्र दाखल केले. त्यांनी ग्राहक तक्रारीतील बहुतांश मजकूर अमान्य केला. त्यांचे कथन असे की, ते कासिम टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स यांचे प्रोप्रायटर आहेत आणि हज यात्रेसाठी जाणा-या इच्छुक भाविकांना विरुध्द पक्ष क्र.2 यांच्या पॅकेजनुसार प्रवाशांकडून रक्कम स्वीकारुन विरुध्द पक्ष क्र.2 व 3 यांना सुपूर्त करण्यासाठी एजंटचे काम करतात. त्यानुसार त्यांनी तक्रारकर्ता यांच्याकडून रु.35,000/- स्वीकारले आणि विरुध्द पक्ष क्र.2 यांना वेळोवेळी रक्कम दिलेली आहे.

(8)       विरुध्द पक्ष क्र.1 यांचे पुढे कथन असे की, विरुध्द पक्ष क्र.2 यांनी पॅकेजप्रमाणे तक्रारकर्ता व अन्य यात्रेकरुंना हज यात्रेस पाठविण्याची व्यवस्था केली नाही. त्यानंतर विरुध्द पक्ष क्र.2 व 3 कार्यालय बंद करुन पसार झाले. त्यामुळे विरुध्द पक्ष क्र.2 ते 5 यांच्याकडून रक्कम वसूल झाल्यानंतर देण्याच्या अटीवर विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी स्वत: खर्च करुन तक्रारकर्ता यांच्यासह अन्य व्यक्तींना दि.6/11/2018 ते 18/11/2018 अशा 13 दिवसाच्या कालावधीमध्ये स्वतंत्ररित्या हज / उमरा यात्रा घडवून आणली. ज्यामध्ये प्रवास, निवास, भोजन इ. व्यवस्था अंतर्भूत होती. मात्र विरुध्द पक्ष क्र. 2 ते 5 यांनी त्याकरिता कोणताही खर्च दिलेला नाही. तक्रारकर्ता यांनी सदर बाब जाणीवपूर्वक लपवून ठेवली आहे. अशाप्रकारे त्यांनी सेवा देण्यामध्ये त्रुटी निर्माण केलेली नाही. विरुध्द पक्ष क्र. 2 ते 4 यांच्याविरुध्द त्यांनी पोलीस ठाण्यामध्ये फिर्याद दिलेली आहे. अंतिमत: त्यांच्या हद्दीपर्यंत ग्राहक तक्रार रद्द करण्यात यावी, अशी विनंती केलेली आहे.

(9)       विरुध्द पक्ष क्र. 5 यांनी लेखी निवेदनपत्र सादर केले. त्यांचे कथन असे की, ग्राहक संरक्षण अधिनियमातील तरतुदीनुसार तक्रारकर्ता त्यांचे ग्राहक नाहीत. ग्राहक तक्रारीमध्ये नमूद बहुतांश मजकूर त्यांनी अमान्य केला. त्यांचे कथन असे की, विरुध्द पक्ष क्र.1 यांच्या टुर पॅकेजबद्दल त्यांना माहिती नाही. नियमानुसार व्हिसा काढून देण्याचे ते काम करतात. विरुध्द पक्ष क्र.2 यांच्याकडून प्राप्त प्रस्तावानुसार त्यांनी तक्रारकर्ता यांचा व्हिसा काढून दिलेला आहे. त्यांच्याकडून व्हिसा घेऊन परदेशामध्ये गेलेल्या यात्रेकरुंना सर्व सोई-सुविधा पुरविण्याचा ते व्यवसाय करतात आणि विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांची साखळी असल्यासंबंधी तक्रारकर्ता यांचे कथन अमान्य केले आहे. मक्का मदिना टुर पॅकेजशी त्यांचा थेट संबंध नाही. तक्रारकर्ता यांनी त्यांच्याकडून सेवा घेतलेली नाही. तक्रारकर्ता यांना सेवा देण्यामध्ये त्रुटी किंवा अनुचित प्रथेचा अवलंब केलेला नाही आणि नुकसान भरपाई देण्यास जबाबदार नसल्याचे नमूद करुन ग्राहक तक्रार खर्चासह नामंजूर करावी, अशी विनंती विरुध्द पक्ष क्र.5 यांनी केलेली आहे.

(10)     तक्रारकर्ता यांच्या लेखी विनंतीवरुन विरुध्द पक्ष क्र.2 यांना ग्राहक तक्रारीमधून वगळण्यात आले.

(11)     विरुध्द पक्ष क्र. 3 व 4 हे जिल्हा आयोगापुढे अनुपस्थित राहिले. त्यामुळे त्यांच्याविरुध्द एकतर्फा चौकशीचे आदेश करण्यात आले.

(12)     तक्रारकर्ता यांची ग्राहक तक्रार, विरुध्द पक्ष क्र.1 व 5 यांचे लेखी निवेदनपत्र, अभिलेखावर दाखल कागदपत्रे इ. चे अवलोकन केले असता; तसेच मौखिक युक्तिवाद ऐकल्‍यानंतर वादविषयाचे निवारणार्थ खालीलप्रमाणे वाद-मुद्दे निश्चित करण्‍यात येतात आणि त्‍या मुद्दयांची कारणमीमांसा त्‍यांच्‍यापुढे दिलेल्‍या उत्‍तराकरिता खालीलप्रमाणे देण्‍यात येते.

मुद्दे                                                                                           उत्तर

(1) तक्रारकर्ता विरुध्द पक्ष यांचे ग्राहक आहेत काय ?                                           होय

(2) विरुध्‍द पक्ष यांनी तक्रारकर्ता यांना द्यावयाच्या सेवेमध्‍ये त्रुटी                               होय

      केल्‍याचे सिध्‍द होते काय ?                                                                     (वि.प. क्र. 3 यांनी)   

(3) मुद्दा क्र.1 च्या अनुषंगाने तक्रारकर्ता अनुतोषास पात्र आहेत काय  ?           होय (अंशत:)

      असल्‍यास किती ?                                                                                 अंतिम आदेशाप्रमाणे

(4) काय आदेश  ?                                                                                     अंतिम आदेशाप्रमाणे

कारणमीमांसा

(13)     मुद्दा क्र. 1  :- सर्वप्रथम, ग्राहक संरक्षण कायद्याच्या तरतुदीनुसार तक्रारकर्ता 'ग्राहक' संज्ञेत येत नाहीत, अशी हरकत विरुध्द पक्ष क्र.5 यांनी नोंदविलेली आहे.  त्या अनुषंगाने दखल घेतली असता विरुध्द पक्ष क्र.5 यांनी तक्रारकर्ता यांचा व्हिसा काढून दिला, ही मान्यस्थिती आहे. निर्विवादपणे, व्हिसा काढण्याचे काम विरुध्द पक्ष क्र.5 यांनी नि:शुल्क केलेले नाही. तक्रारकर्ता यांनी विरुध्द पक्ष क्र.5 यांच्याकडे प्रत्यक्ष व थेट संपर्क साधलेला नसला तरी विरुध्द पक्ष क्र. 2 यांच्या प्रस्तावानुसार त्यांनी तक्रारकर्ता यांचा व्हिसा काढण्याचे काम केले आहे. अशाप्रकारे तक्रारकर्ता यांनी विरुध्द पक्ष क्र.5 यांच्याकडून व्हिसा काढण्यासंबंधी सेवा घेतलेली असल्यामुळे ग्राहक संरक्षण अधिनियम, 1986 चे कलम 2 (1)(डी) अन्वये तक्रारकर्ता 'ग्राहक' संज्ञेत येतात आणि विरुध्द पक्ष यांचे 'ग्राहक' आहेत, या निष्कर्षाप्रत येऊन मुद्दा क्र.1 चे उत्तर होकारार्थी देत आहोत.

(14)     मुद्दा क्र. 2 ते 4 :- मुद्दा क्र. 2 ते 4 परस्परपुरक असल्यामुळे त्यांचे एकत्र विवेचन करण्यात येते. तक्रारकर्ता यांनी मक्का मदिना (सौदी अरेबिया) हज / उमरा यात्रेस जाण्याकरिता विरुध्द पक्ष क्र.1 यांच्याशी संपर्क साधला, ही मान्यस्थिती आहे. तक्रारकर्ता यांच्या कथनानुसार यात्रेचे शुल्क रु.40,000/- विरुध्द पक्ष क्र. 1 यांना दिले आहे. उलटपक्षी, तक्रारकर्ता यांच्याकडून रु.35,000/- प्राप्त झाले, असे विरुध्द पक्ष क्र.1 यांचे कथन आहे. काहीही असले तरी, मक्का मदिना (सौदी अरेबिया) हज / उमरा यात्रेस जाण्याकरिता तक्रारकर्ता यांनी आवश्यक शुल्क विरुध्द पक्ष क्र.1 यांच्याकडे जमा केले, ही मान्यस्थिती आहे. 

(15)     मुख्य विवादाच्या अनुषंगाने वाद-तथ्ये व पुराव्यांची दखल घेतली असता विरुध्द पक्ष क्र. 3 यांच्या नियंत्रणाखाली विरुध्द पक्ष क्र.1 हे मक्का मदिना (सौदी अरेबिया) हज / उमरा यात्रेस जाण्यास इच्छूक यात्रेकरुंना तेथे पाठविण्याचे कार्य करतात. असेही दिसते की, विरुध्द पक्ष क्र.4 हे विमान प्रवास तिकीट काढून देण्याचे कार्य होते. तसेच परदेश प्रवासाकरिता आवश्यक व्हिसा काढण्याचे काम विरुध्द पक्ष क्र. 5 यांनी केले, ही मान्यस्थिती आहे.

(16)     विरुध्द पक्ष क्र. 3 व 4 हे जिल्हा आयोगापुढे अनुपस्थित आहेत आणि तक्रारकर्ता यांची ग्राहक तक्रार व दाखल पुरावे यांचे खंडन करण्यात प्रयत्न केलेला नाही. अशा स्थितीत, तक्रारकर्ता यांची ग्राहक तक्रार, शपथपत्र व पुराव्यांच्या कागदपत्रांना त्यांच्याद्वारे विरोधी पुरावा नाही. 

(17)     वाद-तथ्ये व कागदोपत्री पुरावे पाहता विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता व अन्य यात्रेकरुकडून स्वीकारलेली शुल्क रक्कम विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्याकडे पाठविली, असे दिसते. विरुध्द पक्ष क्र.1 हे मक्का मदिना हज उमरा येथे यात्रेकरुंना पाठविण्याकरिता विरुध्द पक्ष क्र. 3 यांचे मध्यस्त म्हणून कार्य करतात. त्यामुळे विरुध्द पक्ष क्र.4 हे विमान प्रवासाचे तिकीट काढण्याचे व विरुध्द पक्ष क्र.5 हे व्हिसा काढण्याचे कार्य करीत असले तरी यात्रेकरुंना मक्का मदिना (सौदी अरेबिया) हज / उमरा यात्रेस पाठविण्याची मुख्य जबाबदारी विरुध्द पक्ष क्र.3 यांची होती, हे ग्राह्य धरावे लागेल.

(18)     वादविषयानुसार पवित्र उमरा / हज 15 दिवसाच्या यात्रेसाठी मक्का व मदिना येथे अनुक्रमे 7 दिवस निवास व्यवस्था, भोजन, नाष्टा, चहा-पाणी इ. व्यवस्थेसह स्थानिक दर्शनाकरिता वाहन व्यवस्था सेवेचा समावेश होता. विरुध्द पक्ष क्र.3 हे असिल टुर्स ॲन्ड ट्रॅव्हल्स् यांचे प्रोप्रायटर आहेत. मुख्यत: वादकथित यात्रेचे त्यांनीच नियोजन केलेले होते. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता यांचे यात्रेचे शुल्क विरुध्द पक्ष क्र.2 व 3 यांच्याकडे रोख स्वरुपात व खात्यामध्ये जमा केलेले आहे. यावरुन विरुध्द पक्ष क्र.1, 4 व 5 हे यात्रेकरुंना इच्छित यात्रेकरिता पाठविण्याच्या प्रक्रियेतील अन्य पुरक यंत्रणा असल्याचे स्पष्ट होते. तसेच विरुध्द पक्ष क्र.1 यांचे लेखी निवेदन विचारात घेतले असता कथित सेवा-सुविधा विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्याद्वारे पुरविण्याच्या होत्या, हे ग्राह्य धरावे लागेल. विरुध्द पक्ष क्र.3 यांनी जिल्हा आयोगापुढे उपस्थित राहून तक्रारकर्ता यांच्या वादकथनांचे खंडन केलेले नाही. अशा स्थितीत, विरुध्द पक्ष क्र.3 यांनी तक्रारकर्ता यांना वादकथित यात्रेसाठी पाठविण्याची व्यवस्था केलेली नाही, असे अनुमान निघते. आमच्या मते, वादकथित नियोजीत यात्रेकरिता शुल्क स्वीकारुन संबंधीत यात्रेकरुंना नियोजीत यात्रेकरिता न पाठविणे, ही सेवा त्रुटी आहे. उक्त विवेचनाअंती विरुध्द पक्ष क्र.3 यांनी तक्रारकर्ता यांना द्यावयाच्या सेवेमध्ये त्रुटी निर्माण केली, या निष्कर्षाप्रत आम्ही येत आहोत.

(19)     तक्रारकर्ता यांनी मागणी केलेल्या नुकसान भरपाईची विचार केला असता नुकसान भरपाईच्या रकमेची निश्चिती त्या–त्‍या परिस्थितीजन्य गृहीतकावर अवलंबून असते. वादकथित यात्रा पूर्ण न केल्यामुळे तिकीट रकमेसह व अन्य नुकसान भरपाई मिळावी, अशी तक्रारकर्ता यांची विनंती आहे. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांचे कथन असे की, विरुध्द पक्ष क्र.2 ते 5 यांनी तक्रारकर्ता यांना वादकथित यात्रेची सेवा पुरविली नाही आणि त्यानंतर विरुध्द पक्ष क्र.2 व 3 यांनी कार्यालय बंद केले. मात्र, विरुध्द पक्ष क्र.2 ते 5 यांच्याकडून रक्कम वसूल झाल्यानंतर खर्च देण्याच्या अटीवर विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी स्वखर्चाने तक्रारकर्ता यांना दि.6/11/2018 रोजी हज / उमरा यात्रा व तेथील धार्मिक स्थळांसह वास्तव्य व भोजन इ. व्यवस्था केलेली आहे. परंतु तक्रारकर्ता यांनी उक्त बाब जिल्हा आयोगापासून लपवून ठेवली, असे विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी निवेदन केले. कथनापृष्ठयर्थ विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता यांचे विमान प्रवास तिकीट व पारपत्र अभिलेखावर दाखल केले आहे. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी दि.6/11/2018 रोजी यात्रा घडवून आणल्याच्या कथनाचे तक्रारकर्ता यांनी खंडन केलेले नाही किंवा दि.6/11/2018 च्या यात्रेकरिता स्वत: खर्च केल्याबद्दल तक्रारकर्ता यांनी पुरावा दाखल केला नाही. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांचे कथन व त्यांनी दाखल केलेल्या पुराव्यानुसार तक्रारकर्ता यांनी दि.6/11/2018 रोजीची यात्रा पूर्ण केली, हे मान्य करावे लागेल. हे सत्य आहे की, विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्या सेवा त्रुटीमुळे वादकथित यात्रेकरिता तक्रारकर्ता यांना वंचित रहावे लागले. मात्र, हेही सत्य आहे की, विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता यांना दि.6/11/2018 रोजी वादकथित यात्रा घडवून आणलेली आहे. असे असताना, तक्रारकर्ता यांनी सत्य बाब जिल्हा आयोगापासून लपवून ठेवली आणि ते स्वच्छ हाताने जिल्हा आयोगापुढे आले नाहीत, हे स्पष्ट होते.

(20)     तक्रारकर्ता यांच्या कथनानुसार विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांनी दि.19/10/2018 रोजी वादकथित यात्रेकरिता न पाठविल्यामुळे मुंबई येथे प्रतिक्षा करावी लागून 10 दिवस मुंबई येथे वास्तव्य करणे भाग पडले आणि त्यांचा रु.10,000/- खर्च झाला.  असे दिसते की, तक्रारकर्ता ज्या पवित्र धार्मिक यात्रेसाठी मक्का मदिना येथे जाऊ इच्छित होते, ती यात्रा विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्या सेवा त्रुटीमुळे पूर्ण होऊ शकली नाही. तक्रारकर्ता यांनी मुंबई येथे वास्तव्य केल्यासंबंधी किंवा खर्चासंबंधी उचित पुरावे दाखल केलेले नाहीत. असे असले तरी, तक्रारकर्ता यांना दि. 19/10/2018 रोजी त्यांच्या गावातून मुंबई येथे प्रवास करावा लागला. मुंबई येथे प्रतिक्षा करण्यामध्ये 1-2 दिवस कालावधी ग्राह्य धरला जाऊ शकतो.   प्रवासादरम्यान व मुंबई येथे वास्तव्यादरम्यान अनुषंगिक खर्च होऊ शकतात. योग्य विचाराअंती उक्त कारणास्तव खर्च रु.7,000/- झाल्याचे ग्राह्य धरणे न्यायोचित होईल.

(21)     विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 5 यांच्या सेवा त्रुटीमुळे मक्का मदिना यात्रेपासून वंचित रहावे लागल्यामुळे रु.1,00,000/- रकमेची मागणी तक्रारकर्ता यांनी केलेली आहे. विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्या त्रुटीयुक्त सेवेमुळे तक्रारकर्ता यांना मक्का मदिना यात्रेपासून वंचित रहावे लागले असले तरी विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता यांना कथित यात्रा घडवून आणलेली आहे. त्यामुळे तक्रारकर्ता यांची नुकसान भरपाईसंबंधी विनंती अनुचित व गैर ठरते.

(22)     विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्या सेवा त्रुटीमुळे तक्रारकर्ता यांना जिल्‍हा आयोगापुढे तक्रार दाखल करणे भाग पडले. अशा कायदेशीर कार्यवाहीकरिता विधिज्ञांचा सल्‍ला व सहायता, विधिज्ञांचे शुल्क इ. खर्चाच्‍या बाबी आहेत. शिवाय, ग्राहक तक्रार न्‍यायप्रविष्‍ठ असताना आर्थिक खर्च व वेळेचा अपव्‍यय होतो. अशा बाबीमुळे तक्रारकर्ता यांना मानसिक व शारीरिक त्रास होणे नैसर्गिक व स्‍वाभाविक आहे. तसेच दि.19/10/2018 रोजी नियोजीत यात्रा अचानक रद्द केल्यामुळे तक्रारकर्ता यांना मानसिक व शारीरिक त्रास सहन करावा लागला, हे स्पष्ट आहे. त्यामुळे योग्‍य विचाराअंती मानसिक व शारीरिक त्रासाकरिता रु.30,000/- व तक्रार खर्चाकरिता रु.5,000/- मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहेत, या निष्कर्षाप्रत जिल्हा आयोग येत आहे.  

(23)     तक्रारकर्ता यांनी कथित यात्रेकरिता अदा केलेली रक्कम विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्याकडून अप्राप्त आहे. विरुध्द पक्ष क्र.1 यांनी तक्रारकर्ता यांना यात्रा घडवून आणलेली आहे. अशा स्थितीत विरुध्द पक्ष क्र.3 यांच्याकडे यात्रा शुल्काच्या जमा रकमेच्या वसुलीकरिता संबंधितास स्वातंत्र्य असू शकते. त्यामुळे रु.40,000/- मिळण्याकरिता तक्रारकर्ता यांची अनुतोष मागणी न्याय्य नाही.

(24)     उक्त विवेचनाअंती मुद्दा क्र. 2 व 3 चे उत्तर होकारार्थी देऊन मुद्दा क्र.4 करिता खालीलप्रमाणे आदेश करण्यात येतो.

आदेश

(1) ग्राहक तक्रार अशंत: मंजूर करण्यात येते.     

(2) विरुध्‍द पक्ष क्र.3 यांनी तक्रारकर्ता यांना रु.7,000/- नुकसान भरपाई द्यावी.

ग्राहक तक्रार क्र. 30/2020.

(3) विरुध्द पक्ष क्र.3 यांनी तक्रारकर्ता यांना शारीरिक व मानसिक त्रासापोटी रु.30,000/- नुकसान भरपाई व तक्रार खर्चाकरिता रु.5,000/- द्यावेत.

(4) विरुध्द पक्ष क्र.3 यांनी प्रस्तुत आदेशाची अंमलबजावणी विहीत मुदतीमध्ये न केल्यास उक्त देय रकमेवर आदेश तारखेपासून रक्‍कम अदा करेपर्यत द.सा.द.शे. 6 टक्‍के दराने व्‍याज देय राहील.

(5) विरुध्द पक्ष क्र.3 यांनी प्रस्तुत आदेशाची अंमलबजावणी आदेश प्राप्तीपासून 45 दिवसाच्या आत करावी.

(श्री. रविंद्र शे. राठोडकर)                                                         (श्रीमती रेखा  जाधव)                

            सदस्‍य                                                                           अध्यक्ष (अतिरिक्त कार्यभार)             

जिल्हा ग्राहक तक्रार निवारण आयोग, लातूर (महाराष्ट्र)

-०-