(पारीत व्‍दारा श्री भास्‍कर बी.योगी, मा.अध्‍यक्ष)
01. उभय तक्रारदार अनुक्रमे श्री विठोबा वकटू पाखमोडे आणि श्री विनोद विठोबा पाखमोडे यांनी प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा 2019 चे कलम 35 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 व क्रं-2 अनुक्रमे बियाणे निर्माता कंपनी व बियाणे विक्रेता यांचे विरुध्‍द धानाचे भेसळयुक्‍त बियाण्‍या मुळे त्‍याचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई मिळण्‍यासाठी दाखल केलेली आहे. घेण्‍यात आलेत.
02. तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-
तक्रारदार हे व्‍यवसायाने शेतकरी असून नात्‍याने अनुक्रमे पिता व पुत्र आहेत आणि ते शेतीचा व्‍यवसाय करतात.तक्रारदारांचीशेती मौजा –लाखनी, तालुका लाखनी, जिल्‍हा भंडारा येथे असून सदर शेत जमीनीचा गट क्रं-267 असा असून शेतीचे क्षेत्रफळ-0.51 हेक्‍टर आर आहे. यातील विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 सिपना सिडस कंपनी प्रायव्‍हेट लिमिटेड, अकोला ही एक बियाणे निर्माता कंपनी आहे तर विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 हे सदर बियाण्‍याची विक्री करीत असल्‍याने बियाणे विक्रेता आहेत.
उभय तक्रारदार यांनी विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे धानाचे बियाणे हे विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेता धरमसारे कृषी केंद्र लाखनी, जिल्‍हा भंडारा यांचे कडून खरेदी केले त्‍याचा तपशिल खालील प्रमाणे आहे-
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचा तपशिल | केशर (सिपना) (Keshar A-1 धान लॉट क्रं-1905 |
बिल क्रमांक व दिनांक | बिल क्रमांक-265, दिनांक-16.06.2019 (एकूण 03 बॅग) |
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याचे वजन | प्रती बॅग 10 किलो वजन या प्रमाणे एकूण 03 बॅग बियाणे खरेदी केले. |
खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याची किम्‍मत | प्रतीबॅग किम्‍मत रुपये-750/- प्रमाणे एकूण 03 बॅगची किम्‍मत रुपये-2250/- |
अशाप्रकारे उपरोक्‍त नमुद तपशिला प्रमाणे तक्रारदारांनी बियाणे खरेदी केले असल्‍यामुळे ते विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 चे ग्राहक आहेत. सदर धानाचे बियाणे शेतात लावण्‍या करीता त्‍यांनी नांगरणी व पेरणी केली, त्‍यासाठी त्‍यांना रुपये-4000/- खर्च आला तसेच पिकांवर खत व औषधी खरेदी करीता रुपये-2900/- खर्च आला तसेच रोवणी करता रुपय-5500/- आणि फवारणी करीता रुपये-1700/-, निंदण करण्‍या करीता रुपये-1200/-, धान कापणी करण्‍या करीता रुपये-1800/- व धान मळणी करीता रुपये-1700/- असे बियाणे खरेदी व लागवड या करीता एकूण रुपये-21,050/- एवढा खर्च आला.
उभय तक्रारदारांनी पुढे असे नमुद केले की, ते सदर शेती मधून जवळपास 25 क्विंटल धान काढीत होते म्‍हणजेच 15 खंडी धान काढीत होते. सन-2019 मध्‍ये प्रतीक्विंटल धानाचा भाव हा रुपये-1800/- तसेच प्रती क्विंल धानाला बोनस रुपये-500/- मिळत होता. अशाप्रकारे तक्रारदारांना 25 क्विंटल पोटी प्रती क्विंटल रुपये-2300/- प्रमाणे एकूण रुपये-57,500/- एवढया किमतीचे जवळपास धान होत होते. उभय तक्रारदारांनी धान पिकाची रोवणी, नांगरणी, निंदण, खत व औषधी देऊन सुध्‍दा धानाच्‍या बियाण्‍यात भेसळ असल्‍यामुळे धानाचे पिक हे 65 ते 70 टक्‍के खराब झाले आणि तक्रारदारांना फक्‍त 05 क्विंटल धान झाले. वर नमुद केल्‍य प्रमाणे प्रती क्विंटल दर रुपये-2300/- प्रमाणे फक्‍त रुपये-11,500/- एवढया किमतीचे धानाचे पिक झाले म्‍हणजेच उभय तक्रारदारांचे अपेक्षीत धान पिकाचे उत्‍पादन रुपये-57,500/- (वजा) प्रत्‍यक्षात आलेले धान रुपये-11,500/- बरोबर रुपये-46,000/- अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे झालेले नुकसान आहे आणि ही नुकसान केवळ विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 व क्रं 2 यांचे चुकीमुळे झालेले आहे.
उभय तक्रारदारांनी पुढे असे नमुद केले की, धान पिकाची लागवड केल्‍या नंतर काही दिवसांनी धान निसवत असताना पूर्णपणे निसवले नाही यावरुन धानाच्‍या बियाण्‍यामध्‍ये भेसळ आहे ही बाब लक्षात आली .त्‍यामुळे त्‍यांनी उपविभागीय कृषी अधिकारी तथा तालुका तक्रार निवारण समिती, साकोली, जिल्‍हा भंडारा यांचे कडे निकृष्‍ट दर्जाचे बियाण्‍या संबधाने दिनांक-18.10.2019 रोजी तक्रार केली. तालुका तक्रार निवारण समिती, साकोली, जिल्‍हा भंडारा यांनी दिनांक-05.11.2019 रोजी प्रत्‍यक्ष मोक्‍यावर येऊन धान पिकाची पाहणी करुन पंचनामा केला आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याचा जबाब नोंदविला. तालुकास्‍तरीय तक्रार समिती साकोली यांनी सदर वाणाच्‍या बियाण्‍यां मध्‍ये 65 ते 70 टक्‍के इतर वाणाची भेसळ असल्‍या बाबत दिनांक-08.11.2019 रोजी अहवाल दिलेला आहे.अशाप्रकारे विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीने त्‍यांचे व्‍दारा निर्मित धानाचे बियाणे उच्‍च प्रतीचे आहे याची जाहिरात करुन व तक्रारदारांना सदर बियाण्‍याची विक्री करुन दोषपूर्ण सेवा दिली आहे, त्‍यामुळे तक्रारदारांना शारिरीक व मानसिक त्रास सहन करावा लागत आहे.
म्‍हणून तक्रारदारांनी अधिवक्‍ता यांचे मार्फतीने दिनांक-16/04/2021 रोजी दोन्‍ही विरुध्‍दपक्षांना कायदेशीर नोटीस पाठवून आर्थिक नुकसान भरपाई आणि शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल नुकसान भरपाईची मागणी केली होती परंतु दोन्‍ही विरुध्‍दपक्षांना दिनांक-19.04.2021 रोजी नोटीसची सुचना मिळूनही त्‍यांनी प्रतिसाद दिला नाही. म्‍हणून शेवटी तक्रारदारांनी विरुध्‍दपक्षां विरुध्‍द प्रस्‍तुत तक्रार दाखल करुन त्‍याव्‍दारे खालील मागण्‍या केल्‍यात-
- तक्रारदारांनी धान पिकाचे लागवडी करता केलेला संपूर्ण खर्च वाया गेल्‍यामुळे एकूण वाया गेलेला खर्च रुपये-21,050/- विरुध्‍दपक्षां कडून तक्रारदारांना अदा देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
- वर नमुद केल्‍या प्रमाणे धान पिकाचे अपेक्षीत उत्‍पादनाचे झालेल्‍या नुकसानी पोटी रुपये-46,000/- विरुध्‍दपक्षां कडून तक्रारदारांना देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
- तक्रारदारांना झालेल्‍या मानसिक, आर्थिक व शारीरीक त्रासा बाबत रुपये-21,000/- व रुपये-21,000/- विरुध्‍दपक्षां कडून देण्‍याचे आदेशित व्‍हावे.
- या शिवाय योग्‍य ती दाद तक्रारदारांचे बाजूने मंजूर करण्‍यात यावी.
03. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी सिपना सिडस प्रायव्‍हेट लिमिटेड, अकोला यांना जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मार्फतीने रजिस्‍टर पोस्‍टाने नोटीस पाठविली असता ती स्विकारण्‍यास नकार दिल्‍याने सुचना दिली II या पोस्‍टाचे शे-यासह पॉकीट परत आले म्‍हणून विरुध्‍दपक्ष कं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे विरुध्‍द प्रस्‍तुत तक्रार एकतर्फी चालविण्‍याचा आदेश प्रकरणात दिनांक-04.05.2022 रोजी पारीत केला.
04. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यास जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे रजिस्‍टर पोस्‍टाने पाठविलेली नोटीस पाठविली असता त्‍याने उपस्थित होऊन आपले लेखी उत्‍तर जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समक्ष दाखल केले. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याने तक्रारदांनी त्‍याचे कृषी केंद्रातून दिनांक-16.06.2021 रोजी 30 किलो वजनाच्‍या केसर जातीच्‍या धानाच्‍या पिशव्‍या रुपये-2250/- मध्‍ये विकत घेतल्‍याची बाब मान्‍य केली. तो बियाणे विक्रेता असून बियाणे निर्माता नाही. त्‍याने तक्रारदारांना सिलबंद पिशवी मध्‍ये बियाणे विक्री केलेले आहे. तक्रारदारां शिवाय अन्‍य कोणाचीही बियाण्‍या बद्दल तक्रार नाही. तक्रार निवारण समितीचे अहवालात मुद्दा क्रं- 11 अनुवंशीक भेसळ मधील उप मुद्दा क्रं 1, 2, 3 व 5 मध्‍ये कुठलेही निरिक्षण नोंदविले नाही. बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल परिपूर्ण मुद्दांवर दिलेला नाही तसेच शास्‍त्रज्ञ, महाबिज अकोला यांचे प्रतिनिधी हे तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे वेळी अनुपस्थित होते. तक्रारदारांनी योग्‍य मात्रे मध्‍ये औषधी व खते दिलेली नाहीत. सबब विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज व्‍हावी अशी विनंती केली.
05. तक्रारदारांची तक्रार, विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेत्‍याचे उत्‍तर, तक्रारकर्ता क्रं 1 याचा शपथे वरील पुरावा तसेच तक्रारदारां तर्फे दाखल केलेले दस्‍तऐवज ईत्‍यादीचे जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. प्रस्‍तुत तक्रारी मध्‍ये तक्रारदारां तर्फे वकील श्रीमती सरीता माकडे यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला तसेच त्‍यांनी आपले युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालय आणि मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोग यांचे तर्फे पारीत न्‍यायनिवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेऊन सदरची तक्रार नुकसान भरपाईसह मंजूर करावी असा युक्‍तीवाद केला. प्रकरणातील अभिलेखा वरुन तसेच युक्‍तीवादा वरुन जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर तक्रारीचे न्‍यायनिवारणार्थ खालील मुद्दे उपस्थित होतात-
अक्रं | मुद्दा | उत्‍तर |
1 | तक्रारदारांना विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विक्रेत्‍याने विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 कंपनी निर्मित भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍याची विक्री केली आहे काय ? | -होय- |
2 | भेसळयुक्‍त धान बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहे काय? | -होय- |
3 | काय आदेश? | अंतिम आदेशा नुसार |
:: निष्‍कर्ष ::
मुद्दा क्रं 1 बाबत
06. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीच्‍या अहवाला नुसार सदर अहवाला मध्‍ये तालुका स्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने खालील प्रमाणे निष्‍कर्ष नोंदविला-
दिनांक-05.11.2019 रोजी तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने श्री विठोबा वकटू पाखमोडे यांचे सिपना सिडस कंपनी प्रायव्‍हेट लिमिटेड भात बियाणे वाण लागवड शेताची पाहणी केली असता समितीला सदर वाणाचे दाणे भरावयाच्‍या अवस्‍थेत व कापणीच्‍या अवस्‍थेत आढळून आले. बियाणे निर्माता कंपनीचे म्‍हणण्‍या प्रमाणे परिपक्‍वता कालावधी हा 135 ते 140 दिवसांचा आहे परंतु काही धान हा कालावधी अगोदर परिपक्‍व झालेला दिसून आला तर काही धान परिपक्‍व व्‍हावयाचा होता त्‍यामुळे बियाण्‍यां मध्‍ये भेसळ असल्‍याची बाब स्‍पष्‍ट होते या शिवाय Germination व Genetic Purity च्‍या टक्‍क्‍ेवारी मध्‍ये सुध्‍दा तफावत आढळून आली. सदर बाबींचा विचार केल्‍यास सदर वाणाचे Vertical Characters आणि प्रत्‍यक्ष शेतावरील विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 मे. सिपना सिडस कंपनीच्‍या वाणाच्‍या (Keshar-A1) फुलो-याला कालावधी मध्‍ये, परिवक्‍तेच्‍या कालावधी मध्‍ये तफावत आढळून आली, त्‍यामुळे सदर वाणाच्‍या बियाण्‍यां मध्‍ये 65 ते 70 टक्‍के इतर वाणाची भेसळ असल्‍याचे अहवालात नमुद केले. त्‍यामुळे सदर वाण हे केशर CS-A1असल्‍याची खात्री होत नाही.
सदर तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवालावर तालुका कृषी अधिकारी, लाखनी श्री पी.पी. गिदमारे, कृषी अधिकारी श्री ए.के. शहारे, कृषी अधिकारी पंचायत समिती लाखनी श्री एस.के. जांभूळकर, विक्रेता प्रतिनिधी श्री मिलींद भिवाजी धरमसारे लाखनी आणि तक्रारकर्ता श्री विठोबा पाखमोडे यांच्‍या सहया आहेत.
सदर शासना मार्फत गठीत केलेल्‍या समीती मध्‍ये कृषी क्षेत्रातील तज्ञ व्‍यक्‍तींचा समावेश असून त्‍यांनी दिलेल्‍या अहवालावर अविश्‍वास दाखविण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास दिसून येत नाही त्‍यामुळे समितीचे अहवाला वरुन तक्रारकर्त्‍यास केशर जातीचे धानाचे भेसळयुक्‍त बियाणे विक्री केल्‍याची बाब सिध्‍द होते करीता मुद्दा क्रं 1 चे उत्‍तर आम्‍ही “होकारार्थी” नोंदवित आहोत.
07. दुसरी महत्‍वाची बाब अशी आहे की, तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीने आपल्‍या अहवाला मध्‍ये अक्रं 7 मध्‍ये दिलेल्‍या खताचा तपशिल नोंदविलेला आहे तसेच बियाण्‍याची पेरणी दिनांक-16.06.2019 व रोवणी दिनांक-02.07.2019 रोजी केल्‍याचे नमुद आहे. अहवालातील मुद्दा क्रं11 मध्‍ये भेसळीचे प्रमाण ईतर वाणाची 65 ते 70 टक्‍के भेसळ असल्‍याचे नमुद आहे. सदर समितीचे अहवाला वर तक्रारकर्ता आणि विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 बियाणे विक्रेता यांच्‍या स्‍वाक्ष-या आहेत.
08. तक्रारदाराचे वकीलांनी तक्रारीतील युक्‍तीवादाचे समर्थनार्थ खालील नमुद मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली-
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Kanta Kantha Rao- Verus-Y.Surya Narayana” (2017) CJ 619 (N.C.)- Revision Petition Nos.1008,1009 and 1010 of 2017 Decided on 03-05-2007
Petitioner had never filed any objections to report of Scientist nor did not file any application under Section 13 (1) (c) requesting for sample seeds to be sent to appropriate laboratory for testing. Petitioner could have sent sample for testing to laboratory which it had failed to do so. Revision Petitions dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Dharam Pal & Sons- Verus-Som Prakash” (2014) CJ 666 (N.C.)- Revision Petition No.-4672 of 2012 Decided on 08-05-2014
We have perused the evidence on record, the report submitted by the Committee constituted by the Deputy Director, Agriculture, Sirsa. Thus, as per the report, it is clear that the Complainant had sufferd his paddy crop, to the extent of 50%, on account of substandard quality of seeds sold to him by the Ops. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ National Seeds Corporation Ltd.- Verus-Abdul Azia Fakir Mohd. Inamdar & Another” (2009) CJ 518 (N.C.)- Revision Petition No.-1227 of 2004 Decided on 19-01-2009
In view of report of District Seeds Complaint Enquiry Committee seeds supplied to complainant were defective and a wrong representation had been made to complainant that seeds were certified and were having 85% germination capacity. Revision Petition dismissed.
*****
- Hon’ble National Consumer Commission, New Delhi- “ Maharashtra State Seeds Corporation Ltd.- Verus-Arvind Bajirao Borkar &Others” (2014) CJ 35 (N.C.)- Revision Petition No.-1412 of 2013 Decided on 06-09-2013
There is nothing on record to show that at the time of preparation of Panchanama made by District Seeds Complaint Enquiry Committee, representative of petitioners ever objected to same. As per Panchanama 50% of seeds were infected.
*****
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Western Agri Seeds Pvt.Ltd. & Others -Verus-K. Murlidhar Reddy & Others” (2015)CJ 920(NC)
या व्‍यतिरिक्‍त जिल्‍हा ग्राहक आयोगाव्‍दारे खालील नमुद मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचे व मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयांवर भिस्‍त ठेवण्‍यात येत आहे-
- Hon’ble Supreme Court of India- H.N.S.Shastry- Verus-“Asstt. Director Agriculture” (2004 (4) Mh.L.J.- (Page No.-838 to 841) Civil Appeal No. 2253 of 1999 decided on 06-05-2004
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने असे नमुद केलेले आहे की, Under Section 14(1) of the Consumer Protection Act, 1986, if the District Forum is satisfied that the goods complained against suffer from any defect, it could grant reliefs which include return of the price of the paddy and also compensation to the consumer for any loss suffered. Granting of relief to the consumer does not depend upon whether he should have made alternative arrangement. In the present case, it was enough for the appellant to establish that the paddy seeds supplied by the respondent were defective.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा तक्रारदारांनी विकत घेतलेले केशर जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.सर्वोच्‍च न्‍यायालयाचा निवाडा हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Indian Farmers Fertilizers Co-operative Ltd. -Verus-Vijay Kumar And Another” (2018)CJ 861 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “If despite all efforts made by the farmer, there is no flower and foliage in as many as 60-70% of the plants, it is obvious that there was some adulteration in the seeds. The team of the Agriculture Department also noted in this regard that there was a mixture of Gwar seeds shown to it. Therefore, there is no reason to discard the report prepared by the officers of the Agriculture Department”.
सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचे निवाडयामध्‍ये स्‍पष्‍टपणे नमुद आहे की, शेतक-याने पिक लागवडीसाठी सर्व प्रकारचे प्रयत्‍न केल्‍या नंतरही 60 ते 70 टक्‍के झाडांना फुले व बोंडे आलेले नाहीत आणि बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा अहवाल कृषी अधिकारी यांचे समीतीने दिलेला असून सदर अहवाल अमान्‍य करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन नाही.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील केशर जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
- Hon’ble National Consumer Disputes Redressal Commission, New Delhi- “ Avon Beej Company- -Verus-Anoop Singh And Others” (2020)CJ 954 (N.C.)
सदर न्‍यायनिवाडया मध्‍ये मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केलेले आहे की, “Report of the Agriculture Experts Committee wherein it has been found that 31% plants were of off-type due to which the Complainant suffered 29% loss of paddy crop and Off-type means any seed or plant not a part of the same variety and make include, seeds or plants of other varieties. Further, it is established that the seeds were not pure. The report submitted by the team of Agriculture Experts was not discarded”.
आमचे समोरील हातातील प्रकरणात सुध्‍दा वादातील केशर जातीचे धान बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुका स्‍तरीय बियाणे तक्रार समितीने अहवाला मध्‍ये नोंदविलेला असल्‍याने सदर मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाचा निवाडा हातातील प्रकरणात अंशतः लागू पडतो असे आमचे मत आहे.
******
09. हातातील प्रकरणात तक्रारदारांना विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्मित विक्री केलेल्‍या केशर जातीचे धानाचे बियाण्‍या मध्‍ये 65 ते 70 टक्‍के इतर वाणाच्‍या बियाण्‍याची भेसळ असल्‍याचे नमुद आहे. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचा अहवाल पाहता विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व्‍दारे निर्मित बियाण्‍या मध्‍ये भेसळ होती कारण जर केशर धानाचे वाणाचे बियाणे राहिले असते तर पिक परिपक्‍वतेचा कालावधी हा संपूर्ण पिकाचा एक सारखा एकाच वेळी राहिला असता परंतु तक्रारदारांच्‍या शेतातील मे. सिपना सिडस कंपनी प्रायव्‍हेट लिमिटेड अकोला या बियाणे उत्‍पादीत कंपनीच्‍या वाणाच्‍या केशर-ए-1 फुलो-याच्‍या कालावधी मध्‍ये परिपक्‍वतेच्‍या कालावधी मध्‍ये तफावत आढळून आली त्‍यामुळे तक्रारदार शेतकरी हे त्‍यांचे शेतात परिपक्‍व झालेल्‍या काही धानाची कापणी करु शकत नव्‍हते कारण उर्वरीत धानाचे पिक परिपक्‍व होण्‍यासाठी काही कालावधी लागणार होता अशा परिस्थितीत परिपक्‍व झालेल्‍या नाचा निसवा होणे क्रमप्राप्‍त आहे त्‍यामुळे संबधित तक्रारदार शेतक-याचे नुकसान झालेले आहे
मुद्दा क्रं 2 बाबत
10. तालुकास्‍तरीय बियाणे तक्रार निवारण समितीचे अहवालाचे सुक्ष्‍म अवलोकन केले असता असे दिसून येते की, विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 निर्माता कंपनीचे बियाण्‍या मध्‍ये ईतर वाणाच्‍या बियाण्‍याचे 65 ते 70 टक्‍के भेसळ असल्‍याचे निष्‍पन्‍न झालेले आहे. तसेच संबधित शेतक-याने पेरणीपूर्वी योग्‍य मशागत, सिंचनाची योग्‍य सुविधा, योग्‍य मात्रा मध्‍ये औषधी व खते दिल्‍याचा निष्‍कर्ष तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीने काढलेला आहे
11. तक्रारदारांनी तक्रारीचे मागणी मध्‍ये अपेक्षीत उत्‍पादनापेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची नुकसान भरपाई तर मागितली परंतु त्‍या सोबत धान पिकाचे लागवडीसाठी खरेदी केलेल्‍या बियाण्‍याची किम्‍मत, मजूरांचा खर्च, पिकाचे रोवणीचा खर्च, निंदनासाठी मजूरांचा खर्च, औषधी व खता करीता खर्च, इत्‍यादी खर्चाची मागणी केलेली आहे. अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाच्‍या पिकाची संपूर्ण नुकसान भरपाईची रक्‍कम मंजूर केल्‍या नंतर वेगळयाने धानाचे पिकाचे लागवडीसाठी आलेला अन्‍य खर्च मंजूर करण्‍याचे कोणतेही प्रयोजन जिल्‍हा ग्राहक आयोगास वाटत नाही कारण धान पिकाच्‍या अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या पिकाची प्रचलित कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समितीचे बाजारभावाचे दरा प्रमाणे नुकसान भरपाई मंजूर केलेली आहे.
12. तक्रारदारांना अपेक्षीत उत्‍पादना पेक्षा कमी आलेल्‍या धानाचे पिकाचे नुकसानीची भरपाई देण्‍यासाठी जिल्‍हा ग्राहक आयोगा तर्फे कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर येथील प्रचलीत दराचा आधार घेण्‍यात येते. कृषी उत्‍पन्‍न बाजार समिती, नागपूर मधील तांदुळाचे दर सन-2018-2019 मध्‍ये सरासरी जास्‍तीत जास्‍त रुपये-4725/- आणि कमीतकमी रुपये-2750/- संगणकावर दर्शविलेले आहेत, त्‍यानुसार तक्रारकर्त्‍यास धान पिकाचा भाव प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- एवढा दर मंजूर करण्‍यास कोणतीही अडचण नाही.
13. तक्रारदारांचे तक्रारी प्रमाणे धानाची लागवड करण्‍यासाठी नांगरणी व पेरणी यासाठी रुपये-4000/- तसेच पिकांवर खत व औषधी खरेदी करीता रुपये-2900/- रोवणी करता रुपये-5500/- आणि फवारणी करीता रुपये-1700/-, निंदण करण्‍या करीता रुपये-1200/-, धान कापणी करण्‍याकरीता रुपये-1800/- व धान मळणी करीता रुपये-1700/- आणि बियाणे खरेदी रुपये-2250/- असे मिळून एकूण रुपये-21,050/- एवढा खर्च आला परंतु असे असताना त्‍यांचे 65 ते 70 टक्‍के उत्‍पन्‍नाचे नुकसान झाले. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे निकृष्‍ट धानाचे बियाण्‍यामुळे त्‍यांचे रुपये-46,000/- आर्थिक नुकसान झालेले आहे. त्‍यामुळे पिक लागवड खर्च व बियाणे खरेदी मिळून एकूण रुपये-21050/- आणि अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे नुकसानी पोटीरुपे-46,000/- नुकसान भरपाई मिळावी.
14. जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मते पारंपारीक शेती आणि मशागतीचा विचार करता विदर्भा मध्‍ये प्रतीएकर धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन हे प्रतीएकर 20 क्विंटल एवढे येते. तक्रारदारांनी धानाचे बियाणे त्‍यांचे शेतामध्‍ये 0.51 हेक्‍टर आर एवढया क्षेत्रामध्‍ये पेरले होते. सर्वसाधारणपणे 40 आर शेती म्‍हणजे एक एकर आणि 2.5 एकर म्‍हणजे 100 आर म्‍हणजेच एक हेक्‍टर असे गणल्‍या जाते. तक्रारदारांनी 0.51 हेक्‍टर आर मध्‍ये वादातील धानाचे बियाणे पेरले याचाच अर्थ तक्रारदारांनी जवळपास 01 एकर आणि 11 आर एवढया क्षेत्रात वादातील धानाचे बियाणे पेरले, पेरणी केलेले क्षेत्र बघता त्‍यांना एकूण 25 क्विंटल 50 किलोग्रॅम धानाचे अपेक्षीत उत्‍पादन होणे आवश्‍यक आहे. तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचे अहवाला प्रमाणे त्‍यांचे 70 टक्‍के उत्‍पादनाचे नुकसान झालेले असल्‍याचे नमुद आहे. अपेक्षीत उत्‍पादन 25 क्विंटल 50 किलोग्रॅमचे 70 टक्‍के उत्‍पादनाचे नुकसान म्‍हणजे 17 क्विंटल 85 किलोग्रॅम अपेक्षीत उत्‍पादनाचे नुकसान झालेले आहे. वर नमुद केल्‍या प्रमाणे धान पिकाचा दर प्रतीक्विंटल रुपये-3000/- हिशोबात घेतल्‍यास नुकसान झालेल्‍या 17 क्विंटल 85 किलोग्रॅम धानाचे रुपये-53,550/- एवढे अपेक्षीत उत्‍पन्‍नाचे नुकसान झालेले आहे आणि तेवढी नुकसान भरपाई विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून तक्रारकर्त्‍यास मंजूर करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे.
15. तक्रारदारांना वेळेवर त्‍याचे पिकाचे झालेल्‍या नुकसानीची भरपाई न मिळाल्‍याने शेवटी प्रस्‍तुत तक्रार जिल्‍हा ग्राहक आयोगा समोर दाखल करावी लागली. विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनीचे केशर जातीचे धानाचे बियाणे भेसळयुक्‍त असल्‍याची बाब तालुका तक्रार निवारण समितीचे अहवाला वरुन सिध्‍द झालेली असल्‍याने त्‍यांना नाहक या प्रकरणात त्रास सहन करावा लागला त्‍यामुळे त्‍यांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल रुपये-10,000/- नुकसान भरपाई आणि तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी कडून देण्‍याचे आदेशित करणे योग्‍य व न्‍यायोचित होईल असे जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे मत आहे. त्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदवित आहोत. विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 हा बियाणे विक्रेता असून भेसळयुक्‍त बियाण्‍या संबधाने त्‍याची कोणतीही जबाबदारी येत नसल्‍याने त्‍याचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज होण्‍यास पात्र आहे. अशाप्रकारे मुद्दा क्रं 1 व 2 चे उत्‍तर “होकारार्थी” नोंदविण्‍यात आल्‍यामुळे आम्‍ही मुद्दा क्रं 3 अनुसार तक्रारी मध्‍ये खालील प्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करीत आहोत.
:: अंतिम आदेश ::
- उभय तक्रारदार अनुक्रमे क्रं 1 श्री विठोबा वकटू पाखमोडे आणि क्रं 2 श्री विनोद विठोबा पाखमोडे यांची तक्रार विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी सिपना सिडस प्रायव्‍हेट लिमिटेड अकोला आणि तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांचे विरुध्‍द वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या खालील प्रमाणे अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/कार्यकारी संचालकांना आदेशित करण्‍यात येते की,त्‍यांनी तक्रारदारांना पुरविलेल्‍या भेसळयुक्‍त धान पिकाचे बियाण्‍यामुळे झालेल्‍या नुकसान भरपाई दाखल रक्‍कम रुपये-53,550/- (अक्षरी रुपये त्रेप्‍पन हजार पाचशे पन्‍नास फक्‍त) आणि सदर नुकसान भरपाईचे रकमेवर तक्रार दाखल दिनांक-25.11.2021 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-7% दराने व्‍याज प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत तक्रारदारांना अदा करावे.
- तक्रारदारांना झालेल्‍या शारिरीक व मानसिक त्रासा बद्दल भरपाई म्‍हणून रुपये-10,000/- (अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) आणि प्रस्‍तुत तक्रारीचा खर्च रुपये-5000/- (अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) अशा रकमा विरुध्‍दपक्ष क्रं 1 बियाणे निर्माता कंपनी व तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांनी तक्रारकर्ता यांना अदा कराव्‍यात.
- विरुध्‍दपक्ष क्रं-2 मे. धरमसारे कृषी केंद्र,लाखनी, जिल्‍हा भंडारा या बियाणे विक्रेत्‍या विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
- सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं- 1 बियाणे निर्माता कंपनी आणि तिचे मालक/ कार्यकारी संचालक यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या प्रस्‍तुत निकालपत्राची प्रथम प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांकापासून 30 दिवसांचे आत करावे.
- निकालपत्राच्‍या प्रथम प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध करुन देण्‍यात याव्‍यात.
- उभय पक्षां तर्फे दाखल अतिरिक्‍त संच त्‍यांनी जिल्‍हा ग्राहक आयोगाचे कार्यालयातून परत घेऊन जावेत.
