ग्राहक तक्रार क्रमांक : 180/2023.                               तक्रार नोंदणी दिनांक : 11/08/2023.

                                                                                         तक्रार दाखल दिनांक : 21/08/2023.                                                                                       तक्रार निर्णय दिनांक : 26/06/2024.

अशोक पिता बापुराव शेळके, वय 62 वर्षे,                                               :-         तक्रारकर्ता

व्‍यवसाय : शेती, रा. तळेगाव, ता. अहमदपूर, जि. लातूर.                            

                        विरुध्द

(1) बने कृषि सेवा केंद्र, प्रो. अनिल संदिपान बने,                                      :-         विरुध्द पक्ष

     रा. अंबाजोगाई रोड, अहमदपूर, ता. अहमदपूर, जि. लातूर.

(2) इगल सिड्स ॲन्ड बायोटेक लि., इंदोर (मध्यप्रदेश), 117,

     सिल्व्हर संचोरा, कास्टल, 7 RNT मार्ग, इंदोर - 1 (मध्यप्रदेश) भारत

     तर्फे मॅनेजर, इगल सिडस् ॲन्ड बायोटेक लि., इंदोर.  

(3) देवानंद सिड्स प्रायव्हेट लि., एफ-7, स.नं. 23-24, प्लॉट नं. 232,

      विठ्ठल कृपा हाऊसिंग सोसायटी, समृध्दी नगर, एन-4, सिडको,

      औरंगाबाद (छ. संभाजी नगर), महाराष्ट्र-431 003 तर्फे मॅनेजर.

(4) तालुका कृषि अधिकारी, पंचायत समिती कार्यालय,

     अहमदपूर, ता. अहमदपूर, जि. लातूर.          

     (विरुध्द पक्ष क्र.1 यांना सूचनापत्र काढण्यात आलेले नाही.)                             

गणपूर्ती :          श्री. अमोल बालासाहेब गिराम, अध्‍यक्ष

                        श्री. रविंद्र शे. राठोडकर, सदस्य

तक्रारकर्ता यांचेकरिता विधिज्ञ :-  श्री. एस. एन. कानवटे

विरुध्द पक्ष क्र.1 ते 3 यांचेकरिता विधिज्ञ :-  श्री. गणेश पी. शिंदे

आदेश 

श्री. अमोल बालासाहेब गिराम, अध्‍यक्ष यांचे द्वारा :-

(1)       तक्रारकर्ता यांची ग्राहक तक्रार संक्षिप्त स्वरुपात अशी की, ते व्यवसायाने शेतकरी असून मौजे तळेगाव, ता. अहमदपूर येथे त्यांच्या मालकी व कब्जेवहिवाटीची गट क्र. 67/1 मध्ये 3 हे. 12. काळी व कसदार शेतजमीन आहे. विरुध्द पक्ष क्र.1 (यापुढे "बने कृषि सेवा केंद्र") हे बियाणे, खते व औषधे विक्रेते आहेत. विरुध्द पक्ष क्र.2 (यापुढे "इगल सिड्स") हे सोयाबीन बियाण्याचे विक्रेते आहेत. विरुध्द पक्ष क्र.3 (यापुढे "देवानंद सिड्स") हे सोयाबीन बियाण्याची उत्पादक कंपनी आहे. विरुध्द पक्ष क्र.4 (यापुढे "तालुका कृषि अधिकारी") हे बियाण्याच्या तक्रारीची चौकशी करुन अहवाल देणारे शासकीय अधिकारी आहेत.

(2)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, दि.1/6/2022 रोजी त्यांनी बने कृषि सेवा केंद्र यांच्याकडून देवानंद सिड्स यांनी उत्पादन केलेले व इगल सिड्स यांनी वितरण केलेले 'सोयाबीन जेएस 335' (यापुढे 'वादकथित बियाणे') 8 पिशव्या रु.31,248/- मुल्य देऊन खरेदी केल्या होत्या. खरेदी देयक क्रमांक 929 आहे आणि बियाण्याचा लॉट क्र. नोव्हेंबर 21-13-2826-3908 होता. त्यांनी 8 पिशव्या रासायणिक खते रु.14,760/- व डोव्ह कंपनीचे औषधे रु.51,408/- खरेदी केले.

(3)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, त्यांनी शेतजमिनीची पेरणीपूर्व मशागत केलेली होती. भरपूर पाऊस पडल्यानंतर व जमिनीमध्ये ओलावा झाल्यानंतर दि.15/6/2022 रोजी 4 एकर क्षेत्रामध्ये 4 पिशव्या खतासह 4 पिशव्या वादकथित बियाण्याची पेरणी केली. परंतु पेरणीनंतर बियाण्याची उगवण झाली नाही. त्यामुळे त्यांनी तालुका कृषि अधिकारी यांच्याकडे अर्ज देऊन बियाण्याची चौकशी व जमिनीची पाहणी करुन पंचनामा करण्याची विनंती केली. त्याप्रमाणे तालुका कृषि अधिकारी व अन्य अधिका-यांकडून त्यांच्या शेतजमिनीची पाहणी करुन पंचनामा करण्यात आला आणि वादकथित बियाणे सदोष असल्यामुळे बियाणे उगवले नसल्याचा अहवाल दिलेला आहे.

(4)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, त्या क्षेत्रातून ते प्रतिवर्ष 35 ते 40 क्विंटल उत्पादन घेत होते. त्यामुळे प्रतिक्विंटल रु.5,000/- प्रमाणे त्यांना रु.2,00,000/- चे उत्पन्न मिळाले असते. तसेच मशागत, पेरणी, खते, औषधे इ. सह एकूण रु.3,51,408/- चे नुकसान झाले आहे.

(5)       तक्रारकर्ता यांचे पुढे कथन असे की, नुकसान भरपाई मिळण्याबद्दल त्यांनी दि.13/9/2022 रोजी नोंदणीकृत डाकेद्वारे पत्र व विधिज्ञांमार्फत सूचनापत्र पाठवले असता बने कृषि सेवा केंद्र, तालुका कृषि अधिकारी, इगल सिड्स व देवानंद सिड्स यांनी दखल घेतलेली नाही.

(6)       उक्त कथनांच्या अनुषंगाने सदोष बियाणे विक्री केल्यामुळे रु.3,51,408/- नुकसान भरपाई व्याजासह देण्याचा; मानसिक त्रासाकरिता रु.25,000/- देण्याचा व ग्राहक तक्रार खर्च रु.5,000/- देण्याचा बने कृषि सेवा केंद्र, इगल सिड्स व देवानंद सिड्स यांना आदेश करण्यात यावा, अशी विनंती तक्रारकर्ता यांनी केलेली आहे.

(7)       बने कृषि सेवा केंद्र यांनी लेखी निवेदनपत्र दाखल केले. त्यांनी ग्राहक तक्रारीमध्ये नमूद बहुतांश कथने अमान्य केले आहेत. त्यांचे कथन असे की, ते खते, बी-बियाणे व किटकनाशके इ. विक्री व्यवसाय करतात. बियाणे, खते व किटकनाशके औषधे कंपनीकडून सिलबंद प्राप्त झाल्यानंतर त्याच अवस्थेत शेतक-यांना विक्री करतात. ते बी-बियाणे, खते किवा किटकनाशके औषधांचे उत्पादन करीत नाहीत.

(8)       बने कृषि सेवा केंद्र यांचे पुढे कथन असे की, महाराष्ट्र शासनाच्या शासन निर्णयाद्वारे तक्रारीच्या चौकशी संदर्भात दिलेल्या नियमावलीचे पालन या प्रकरणामध्ये झालेले नाही. वादकथित बियाण्यामुळे तक्रारकर्ता यांचे नुकसान झालेले नाही. अंतिमत: ग्राहक तक्रार खर्चासह रद्द करण्यात यावी, अशी विनंती त्यांनी केलेली आहे.

(9)       इगल सिडस् यांनी लेखी निवेदनपत्र दाखल केले. त्यांनी ग्राहक तक्रारीमध्ये नमूद कथने अमान्य केले आहेत. त्यांचे कथन असे की, वादकथित बियाण्यासोबत दिलेल्या माहिती पत्रकानुसार तक्रारकर्ता यांनी पालन केलेले नाही आणि त्याप्रमाणे पेरणी केलेली नाही. वादकथित बियाण्याबद्दल केलेला पंचनामा एकतर्फी किंवा ऐकीव माहितीवर आहे आणि तो त्यांच्या अनुपस्थित केलेला आहे. पंचनामा करताना त्यांना कळविण्यात आलेले नाही. शासन परिपत्रक दिनांक 17/10/2023 मध्ये दिलेल्या सूचनानुसार पंचनामा करण्याची कार्यवाही केलेली नाही. तक्रारकर्ता यांनी जास्त क्षेत्रामध्ये कमी बियाण्याचा वापर केल्यामुळे त्यांचे नुकसान झाल्याचे दिसून येते. त्यांनी वादकथित बियाण्यांची अन्य शेतक-यांना विक्री केलेली असताना त्यांच्याकडून तक्रार प्राप्त झालेली नाही.

(10)     इगल सिड्स यांचे पुढे कथन असे की, बियाणे कायदा, 1966 व बियाणे नियम, 1968 द्वारे बियाण्यांची उगवण व शुध्दतेबाबत तरतुदी करण्यात आलेल्या आहेत. बियाणे नियम, 1968 चे नियम क्र. 23-अ प्रमाणे पालन झालेले नाही आणि तक्रारकर्ता यांनी वापरलेल्या बियाण्याच्या लॉटचे बियाणे प्रयोगशाळेमध्ये तपासणीसाठी पाठविण्यात आले नाही. त्यामुळे बियाणे सदोष असल्याच्या निष्कर्षास जाता येणार नाही.

(11)     इगल सिड्स यांचे पुढे कथन असे की, त्यांनी उत्पादीत केलेल्या सर्व वाणांचे बियाणे दर्जेदार असून त्याबद्दल प्रयोगशाळेमध्ये चाचण्या केल्या जातात आणि त्याचे पूर्ण परीक्षण केल्यानंतरच विक्रीसाठी बाजारपेठेत उपलब्ध करुन दिले जाते. समिती अहवालामध्ये वादकथित बियाणे व्यापक स्वरुपामध्ये बोगस असल्याचे निष्कर्ष नोंदविलेले नाहीत.

(12)     इगल सिड्स यांचे पुढे कथन असे की, बियाण्याच्या नाजूक व नाशवंत बाबी, आकारमान, बियाण्याची थप्पी जास्त उंचीवर ठेवणे, जमिनीतील आद्रता, खोलवर पेरणी, बुरशीनाशकांचा वापर न करणे, अनियमीत पर्जन्यमान इ. घटक उगवणाक्षमता कमी होण्यास कारणीभूत आहेत. अंतिमत: वादकथित बियाणे सदोष नसल्यामुळे ग्राहक तक्रार खर्चासह रद्द करण्यात यावी, अशी विनंती करण्यात आलेली आहे.

(13)     देवानंद सिड्स यांनी अभिलेखावर लेखी निवेदनपत्र दाखल केले आहे. त्यांनी ग्राहक तक्रारीमध्ये नमूद कथने अमान्य केले आहेत. त्यांचे कथन असे की, वादकथित बियाण्यासोबत दिलेल्या माहिती पत्रकानुसार तक्रारकर्ता यांनी पालन केलेले नाही आणि त्याप्रमाणे पेरणी केलेली नाही. वादकथित बियाण्याबद्दल केलेला पंचनामा एकतर्फी किंवा ऐकीव माहितीवर आहे आणि तो त्यांच्या अनुपस्थित केलेला आहे. पंचनामा करताना त्यांना कळविण्यात आलेले नाही. शासन परिपत्रक दिनांक 17/10/2023 मध्ये दिलेल्या सूचनानुसार पंचनामा करण्याची कार्यवाही केलेली नाही. तक्रारकर्ता यांनी जास्त क्षेत्रामध्ये कमी बियाण्याचा वापर केल्यामुळे त्यांचे नुकसान झाल्याचे दिसून येते. त्यांनी वादकथित बियाण्यांची अन्य शेतक-यांना विक्री केलेली असताना त्यांच्याकडून तक्रार प्राप्त झालेली नाही.

(14)     देवानंद सिड्स यांचे पुढे कथन असे की, बियाणे कायदा, 1966 व बियाणे नियम, 1968 द्वारे बियाण्यांची उगवण व शुध्दतेबाबत तरतुदी करण्यात आलेल्या आहेत. बियाणे नियम, 1968 चे नियम क्र. 23-अ प्रमाणे पालन झालेले नाही आणि तक्रारकर्ता यांनी वापरलेल्या बियाण्याच्या लॉटचे बियाणे प्रयोगशाळेमध्ये तपासणीसाठी पाठविण्यात आले नाही. त्यामुळे बियाणे सदोष असल्याच्या निष्कर्षास जाता येणार नाही.

(15)     देवानंद सिड्स यांचे पुढे कथन असे की, त्यांनी उत्पादीत केलेल्या सर्व वाणांचे बियाणे दर्जेदार असून त्याबद्दल प्रयोगशाळेमध्ये चाचण्या केल्या जातात आणि त्याचे पूर्ण परीक्षण केल्यानंतरच विक्रीसाठी बाजारपेठेत उपलब्ध करुन दिले जाते. समिती अहवालामध्ये वादकथित बियाणे व्यापक स्वरुपामध्ये बोगस असल्याचे निष्कर्ष नोंदविलेले नाहीत.

(16)     देवानंद सिड्स यांचे पुढे कथन असे की, बियाण्याच्या नाजूक व नाशवंत बाबी, आकारमान, बियाण्याची थप्पी जास्त उंचीवर ठेवणे, जमिनीतील आद्रता, खोलवर पेरणी, बुरशीनाशकांचा वापर न करणे, अनियमीत पर्जन्यमान इ. घटक उगवणाक्षमता कमी होण्यास कारणीभूत आहेत. अंतिमत: वादकथित बियाणे सदोष नसल्यामुळे ग्राहक तक्रार खर्चासह रद्द करण्यात यावी, अशी विनंती करण्यात आलेली आहे.

(17)     तक्रारकर्ता यांची ग्राहक तक्रार; तसेच बने कृषि सेवा केंद्र, इगल सिड्स व देवानंद सिड्स यांचे लेखी निवेदनपत्र, अभिलेखावर दाखल कागदपत्रे इ. चे अवलोकन केले असता वादविषयाचे निवारणार्थ खालीलप्रमाणे वाद-मुद्दे निश्चित करण्‍यात येतात आणि त्‍या मुद्दयांची कारणमीमांसा त्‍यांच्‍यापुढे दिलेल्‍या उत्‍तराकरिता खालीलप्रमाणे देण्‍यात येते.

मुद्दे                                                                                          उत्तर

1.  तक्रारकर्ता यांनी बने कृषि सेवा केंद्र यांच्‍याकडून खरेदी केलेले

     वादकथित बियाणे दोषयुक्‍त असल्‍याचे सिध्द होते काय ?                                 होय     

2. तक्रारकर्ता नुकसान भरपाई मिळण्‍यास पात्र आहेत काय ?                        होय (अंशत:)

3. काय आदेश ?                                                                                   शेवटी दिल्‍याप्रमाणे.

कारणमीमांसा

(18)     मुद्दा क्र. 1 ते 3 :- मुद्दा क्र.1 ते 3 परस्परपुरक असल्यामुळे त्यांचे विवेचन संयुक्तपणे करण्यात येते. प्रामुख्याने, तक्रारकर्ता यांनी बने कृषि सेवा केंद्र यांच्याकडून ईगल सिडस् यांच्याद्वारे वितरण केलेले व देवानंद सिड्स यांच्याद्वारे उत्पादीत केलेले JS-335 सोयाबीन बियाणे खरेदी केले, याबद्दल विवाद नाही.

(19)     तक्रारकर्ता यांचे वादकथन असे की, दि.15/6/2022 रोजी 4 एकर क्षेत्रामध्ये त्यांनी 4 पिशव्या वादकथित बियाणे खतासह पेरणी केले; परंतु बियाण्याची उगवण झाली नाही. त्यांच्या विनंती-अर्जावरुन तालुका कृषि अधिकारी व अन्य अधिका-यांकडून त्यांच्या शेतजमिनीची पाहणी करुन पंचनामा केला आणि वादकथित बियाणे सदोष असल्यामुळे बियाणे उगवले नसल्याचा अहवाल दिलेला आहे. उलटपक्षी, इगल सिड्स व देवानंद सिड्स यांनी तक्रारकर्ता यांच्या ग्राहक तक्रारीतील कथनांचे खंडन करुन वादकथित बियाण्यासोबत दिलेल्या माहिती पत्रकानुसार तक्रारकर्ता यांनी पालन केलेले नाही; वादकथित बियाण्याबद्दल केलेला पंचनामा एकतर्फी असून  त्यांच्या अनुपस्थित केलेला आहे; शासन परिपत्रकातील सूचनेप्रमाणे पंचनामा करण्याची कार्यवाही केलेली नाही; जास्त क्षेत्रामध्ये कमी बियाण्याचा वापर केला आहे; बियाणे नियम, 1968 चे नियम क्र. 23-अ प्रमाणे पालन झालेले नाही; बियाणे नमुना प्रयोगशाळेमध्ये तपासणीसाठी पाठविण्यात आलेला नाही; बियाण्याची उगवणाक्षमता कमी होण्यास अनेक घटक कारणीभूत आहेत इ.  आक्षेप नोंदवून त्यांनी विक्री केलेले बियाणे दोषयुक्त नसल्याचे नमूद केले. तसेच, बने कृषि सेवा केंद्र यांच्या प्रतिकथनानुसार बियाणे, खते व किटकनाशके औषधे कंपनीकडून सिलबंद प्राप्त झाल्यानंतर त्याच अवस्थेत शेतक-यांना विक्री करतात आणि ते बी-बियाणे, खते किवा किटकनाशके औषधांचे उत्पादन करीत नाहीत.

(20)     असे दिसते की, तक्रारकर्ता यांच्या तक्रारीनंतर तालुका तक्रार निवारण समितीने स्थळ पाहणी करुन क्षेत्रीय भेट अहवाल व पंचनामा तयार केलेला आहे. अहवालामध्ये निरीक्षणे व निष्कर्ष खालीलप्रमाणे आहे. 

            "दि. 07/07/2022 रोजी तक्रार अर्जावरुन तक्रारकर्ता यांच्या शेतावर भेट देऊन पंचनामा केला असता सोयाबीन उगवणशक्ती 27.30 % आढळून आली. त्यामुळे सदरील बियाण्यामध्ये दोष आढळून येत आहे."

(21)     तक्रारकर्ता यांच्यातर्फे लेखी युक्तिवाद सादर करण्यात आला. त्यांनी ग्राहक तक्रारीतील कथनांना पुष्ठी देऊन प्रतिपक्षांचे लेखी निवेदन खोटे व चूक असल्याचे नमूद केले. तसेच त्यांनी अभिलेखावर मा. राष्ट्रीय आयोगाच्या "श्रीहरी लिमराज करंजकर /विरुध्द/ अजित सिड्स लिमिटेड", रिव्हीजन पिटीशन नं. 2796/2015 मध्ये दि.17/8/2020 रोजी दिलेल्या न्यायनिर्णयाचा संदर्भ सादर केला.

(22)     बने कृषि सेवा केंद्र, इगल सिड्स व देवानंद सिड्स यांनी   लेखी युक्तिवाद सादर करण्यात आलेला असून प्रामुख्याने सोयाबीन बियाण्याची विक्रीपूर्व प्रयोगशाळेमध्ये तपासणी करण्यात येते आणि उत्पादीत केलेले सोयाबीन JS-335 बियाणे चांगल्या दर्जाचे असून अन्य शेतक-यांकडून त्याबद्दल तक्रार नाही, असे निवेदन केले. तसेच शासकीय परिपत्रकामध्ये नमूद पंचनामा करण्याच्या कार्यपध्दतीनुसार कार्यवाही केलेली नसून कृषि अधिका-यांनी पंचनामा करण्यापूर्वी त्यांना कळविलेले नाही. तक्रारकर्ता यांनी सोयाबीन पिकाची लागवड करताना पीक लागवड पध्दतीचे पालन केलेले नाही. बियाणे नियमन, 1968 चे नियम 23-अ अन्वये बियाणे नमुना प्रयोगशाळेकडे तपासणीकडे न पाठविणे आवश्यक आहे. समिती अहवालामध्ये व्यापक स्वरुपात बियाणे बनावट असल्याचा निष्कर्ष नोंदविलेला नाही. बियाण्याच्या नाजूक / नाशवंत बाबी, आकारमान, बियाण्याची थप्पी, जास्त उंचीवर बियाणे ठेवल्यामुळे होणारा विपरीत परिणाम, जमिनीतील आद्रता, खोलीवर पेरणी, बुरशीनाशकांचा बियाण्यावर वापर, अनियमीत पर्जन्यमान, वातावरणातील बदल, पाणी नियोजन, पाऊस इ. घटक उगवणक्षमता कमी होण्यासाठी कारणीभूत ठरत असतात, अशाप्रकारे निवेदन करण्यात आले. त्यांनी मा. राष्ट्रीय आयोगाच्या "प्रेरणा /विरुध्द/ सीड वर्क्स इंडिया प्रा.लि." 2017 STPL 704 NCDRC; "कुबेर ॲग्रो कार्पोरेशन /विरुध्द/ गुरमीत सिंग" व महाराष्ट्र राज्य आयोगाच्या "मन्सांटो इंडिया लि. /विरुध्द/ माधव गंगाधर हव्वा" 2014 STPL 10053 MH या न्यायनिर्णयाचा संदर्भ सादर केला.

(23)     ग्राहक संरक्षण अधिनियम, 2019 चे कलम 38 (2) (सी) अन्वये ज्‍यावेळी वस्‍तुमध्‍ये दोष असल्‍याची तक्रार जिल्हा आयोगाकडे प्राप्‍त होते, त्‍यावेळी दोषयुक्‍त वस्‍तू उचित प्रयोगशाळेकडे परिक्षणासाठी पाठविण्‍याची तरतूद आहे. हे सत्य आहे की, वादकथित बियाणे नमुना उचित प्रयोगशाळेद्वारे तपासणीसाठी पाठविण्याकरिता तक्रारकर्ता यांनी जिल्‍हा मंचाकडे सादर केलेला नाही. असे असले तरी, मा. सर्वोच्च न्यायालयाच्या स्थापित न्याय-तत्वानुसार असे दायित्व बियाणे उत्पादक / विक्रेता यांच्यावर येते. देवानंद सिड्स यांच्या प्रतिज्ञापत्रानुसार बियाणे उत्पादीत केल्यानंतर 9 महिन्यापर्यंत कंपनीकडे असते आणि त्यानंतर बियाण्याची self life संपुष्टात येत असल्यामुळे त्याचा नमुना पुन:तपासणीसाठी पाठविता येणार नाही. मात्र बियाणे नियम, 1968 च्या तरतुदीनुसार चाचणी केलेल्या प्रत्येक लॉटचे नमुने 3 वर्षाकरिता जतन केले जातात. वादकथित बियाणे प्रमाणित असल्यामुळे बीज प्रमाणीकरण संस्थेकडे जमा केले जाते. काहीही असले तरी,  बियाणे नियमन, 1968 च्या नियम 23-अ अन्वये नमूद कार्यवाही संबंधीत बियाणे निरीक्षकावर आहे आणि बियाणे खरेदी करणा-या शेतक-यावर त्या तरतुदीच्या कार्यवाहीचे बंधन नाही किंवा त्या नियमानुसार कार्यवाही झालेली नसल्यास त्याकरिता शेतकरी जबाबदार ठरत नाहीत.

(24)     तालुका तक्रार निवारण समितीचा क्षेत्रीय भेटीचा अहवाल व पंचनाम्याचे अवलोकन केले असता अहवालावर शास्त्रज्ञ, कृषि विद्यापिठाचे प्रतिनिधी, तालुका कृषि अधिकारी, तालुका अहमदपूर, विक्रेता प्रतिनिधी व तक्रारकर्ता यांच्या स्‍वाक्ष-या दिसून येतात. अभिलेखावर दाखल शासन निर्णयाचे अवलोकन केले असता पंचनामा करण्यासाठी शासकीय स्तरावर तक्रार निवारण समिती कार्यरत असल्याचे दिसून येते. सकृतदर्शनी, शासन निर्णयानुसार ज्या समितीची रचना करण्यात आलेली आहे, त्याप्रमाणे वादकथित बियाण्याचा पंचनामा करण्यासाठी समिती नियुक्त नसली तरी सर्व समिती सदस्य शासकीय यंत्रणेतील अधिकारी असल्याचे दिसून येते. एका अर्थाने, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समिती शासकीय यंत्रणेद्वारे नियंत्रीत आहे आणि समितीमध्‍ये कृषी क्षेत्रातील अधिकारी वर्गाचा समावेश आहे. अशा स्थितीत, आमच्या मते, तालुकास्‍तरीय तक्रार निवारण समितीचा पंचनामा व अहवाल अनुचित मानता येणार नाही. तालुका तक्रार निवारण समितीने तक्रारकर्ता यांच्या सोयाबीन पिकाची पाहणी करण्यापूर्वी इगल सिड्स व देवानंद सिड्स यांना सूचना दिली काय ? किंवा कसे ? याबद्दल पुरावा नाही आणि त्या वस्तुस्थितीबद्दल तक्रारकर्ता यांना दोषी ठरविता येणार नाही.

(25)     इगल सिडस् व देवानंद सिड्स यांच्या प्रतिवादानुसार सोयाबीन पिकाची लागवड पध्दत व बियाण्यावर होणारे परिणाम, उगवणक्षमता कमी होण्यासाठी अन्य अनेक घटक कारणीभूत असले तरी तक्रारकर्ता यांच्या पिकाबद्दल तशाप्रकारे स्थिती निर्माण झाल्यासंबंधी पुरावा नाही. उक्त शक्यतांचा आधार घेऊन वादकथित बियाण्याची उगवणक्षमतेकरिता कथित घटक कारणीभूत असल्याचे मान्य करणे उचित नाही. असे दिसते की, तक्रारकर्ता व्यवसायाने शेतकरी असून त्यांचे वय 62 वर्षे आहे. वर्षानुवर्षे शेती व्यवसायाचा अनुभव पाहता वादकथित सोयाबीन बियाण्याची पेरणी व मशागत योग्यप्रकारे केली आणि वादकथित बियाण्याची त्यांनी योग्य काळजी घेतली, हे मान्य करावे लागेल.

(26)     उभय पक्षांतर्फे दाखल करण्यात आलेल्या न्यायनिर्णयांचे अवलोकन केले असता तक्रारकर्ता यांनी दाखल केलेला न्यायनिर्णय प्रस्तुत तक्रारीच्या तथ्यांशी सुसंगत आहेत. उलटपक्षी प्रतिपक्षाने दाखल केलेल्या न्यायनिर्णयातील तथ्ये सुसंगत नाहीत.

(27)     उक्त विवेचनाअंती वादकथित बियाण्याची उगवणक्षमता अत्यल्प होण्याकरिता केवळ बियाण्यातील दोष कारणीभूत आहे, हाच निष्कर्ष निघतो. त्या अनुषंगाने बियाण्यापासून मिळणा-या उत्पन्नाच्या नुकसानीकरिता भरपाई मिळण्याकरिता तक्रारकर्ता पात्र ठरतात. असे दिसते की, तक्रारकर्ता यांच्या पिकाची उगवणक्षमता 27 ते 30 टक्के होती. वास्तविक पाहता, तक्रारकर्ता यांनी सोयाबीन पीक पुढे नियमीत ठेवले किंवा ते मोडून दुबार पेरणी केली, याबद्दल उचित स्पष्टीकरण नाही. असे असले तरी, 27 ते 30 टक्के उगवण झालेले सोयाबीन पीक पुढे नियमीत ठेवणे आर्थिक व व्यवहारिकदृष्टया खर्चिक ठरु शकते. त्यामुळे तक्रारकर्ता यांना 100 टक्के पिकाचे नुकसान झाले, हे ग्राह्य धरावे लागेल.

(28)     तक्रारकर्ता यांनी 4 एकर क्षेत्रातील 40 क्विंटल सोयाबीन उत्पादनाकरिता प्रतिक्विंटल रु.5,000/- प्रमाणे रु.2,00,000/- उत्पन्न झाले असते, असे नमूद केले आहे. वस्तुत: सोयाबीन पिकाचे अपेक्षीत उत्पन्न किती असू शकते ? याबद्दल अनेक घटक सहाय्यभूत ठरतात. असे असले तरी, सोयाबीन पिकाचे मिळणारे उत्पादन व दर विचारात घेतला असता तक्रारकर्ता यांची मागणी संयुक्तिक वाटते. तक्रारकर्ता यांनी त्यांना बियाणे, खते, औषणे यासाठी रु.51,408/- व इतर मेहनत, नांगरणी, दुमारणी, पेरणी इ. साठी रु.1,00,000/- खर्च आल्याचे नमूद केले आहे. तक्रारकर्ता यांनी सोयाबीन पीक घेण्यासाठी जो खर्च केला, तो खर्च एकूण उत्पन्नातून वजावट केला पाहिजे आणि शिल्लक राहणारे उत्पन्न हे तक्रारकर्ता यांचे निव्वळ उत्पन्न ठरते. त्या अनुषंगाने तक्रारकर्ता हे रु.48,592/- नुकसान भरपाई मिळण्याकरिता पात्र ठरतात.

(29)     तक्रारकर्ता यांनी मानसिक त्रासाकरिता रु.25,000/- व तक्रार खर्चाकरिता रु.5,000/- रकमेची मागणी केलेली आहे. नुकसान भरपाईची रक्‍कम निश्चित करताना त्या–त्‍या परिस्थितीनुसार गृहीतकांचा आधार घ्यावा लागतो. असे दिसते की, तक्रारकर्ता यांच्या सोयाबीन पिकाची उगवण कमी झाल्यामुळे शासकीय यंत्रणेकडे पाठपुरावा करावा लागलेला आहे. तसेच त्यांना जिल्‍हा आयोगापुढे तक्रार दाखल करणे भाग पडले आहे. अशा कायदेशीर कार्यवाहीकरिता विधिज्ञांचा सल्‍ला व सहायता, प्रकरण शुल्‍क इ. खर्चाच्‍या बाबी आहेत. तसेच ग्राहक तक्रार न्‍यायप्रविष्‍ठ असताना आर्थिक खर्च व वेळेचा अपव्‍यय होतो. अशा स्थितीत तक्रारकर्ता यांना मानसिक त्रास होणे नैसर्गिक व स्‍वाभाविक आहे. योग्‍य विचाराअंती मानसिक त्रासाकरिता रु.5,000/- व तक्रार खर्चाकरिता रु.3,000/- मिळण्‍यास तक्रारकर्ता पात्र आहेत, या निष्कर्षाप्रत जिल्हा आयोग येत आहे.

(30)     निर्विवादपणे, वादकथित बियाण्याच्या दोषासंबंधी विवाद आहे आणि बने कृषि सेवा केंद्र यांनी तक्रारकर्ता यांना वादकथित बियाणे विक्री केलेले आहे. त्या अनुषंगाने दखल घेतली असता नुकसान भरपाईसंबंधी बने कृषि सेवा केंद्र यांचे दायित्व सिध्द झालेले नाही. 

(31)     उक्त विवेचनाअंती मुद्दा क्र.1 व 2 चे उत्तर होकारार्थी देऊन मुद्दा क्र.3 करिता खालीलप्रमाणे आदेश करण्यात येतो.

आदेश

(1) ग्राहक तक्रार अशंत: मंजूर करण्‍यात येते.     

(2) विरुध्‍द पक्ष क्र. 2 इगल सिड्स व विरुध्द पक्ष क्र.3 दयानंद सिड्स यांनी तक्रारकर्ता यांना रु.48,592/- नुकसान भरपाई द्यावी.

तसेच, प्रस्तुत आदेश प्राप्तीपासून 45 दिवसाचे आत उक्त रक्कम न दिल्यास आदेश तारखेपासून संपूर्ण रक्‍कम अदा करेपर्यत द.सा.द.शे. 9 टक्‍के दराने व्‍याज देय राहील.

ग्राहक तक्रार क्र. 180/2023.

(3) विरुध्‍द पक्ष क्र. 2 इगल सिड्स व विरुध्द पक्ष क्र.3 दयानंद सिड्स यांनी तक्रारकर्ता यांना मानसिक त्रासापोटी रु.5,000/- नुकसान भरपाई व तक्रार खर्चाकरिता रु.3,000/- द्यावेत.

(5) विरुध्‍द पक्ष क्र. 2 इगल सिड्स व विरुध्द पक्ष क्र.3 दयानंद सिड्स यांनी प्रस्तुत आदेशाची अंमलबजावणी आदेश प्राप्तीपासून 45 दिवसाच्या आत करावी.

(श्री. रविंद्र शे. राठोडकर)                                                                   (श्री. अमोल बा. गिराम)

             सदस्‍य                                                                                                  अध्यक्ष

जिल्हा ग्राहक तक्रार निवारण आयोग, लातूर (महाराष्ट्र)

-०-