:: निकालपत्र ::
(पारीत व्‍दारा श्रीमती वृषाली गौरव जागीरदार मा.सदस्‍या)
(पारीत दिनांक– 29 नोव्‍हेंबर, 2018)
01. तक्रारकर्तीने प्रस्‍तूत तक्रार ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 च्‍या कलम 12 खाली विरुध्‍दपक्ष क्रं-1) व क्रं-2) नॅशनल इन्‍शुरन्‍स कंपनी आणि इतर विरुध्‍द शेतकरी अपघात विमा योजने अंतर्गत तिचे पतीचे मृत्‍यू संबधात विमा दावा फेटाळल्‍या संबधाने दाखल केलेली आहे.
02. तक्रारीचा थोडक्‍यात आशय खालील प्रमाणे-
तक्रारकर्ती उपरोक्‍त नमुद पत्‍त्‍यावर राहत असून तिचा पती श्री. आनंदराव महादेव सपाटे हा व्‍यवसायाने शेतकरी होता व त्‍याचे मालकीची मौजा गोपीवाडा, तालुका-जिल्‍हा- भंडारा येथे भूमापन क्रं- 221 ही शेत जमीन असून त्‍यावर त्‍याचा आणि कुटूंबाचा उदरनिर्वाह चालू होता. विरुध्‍दपक्ष क्रं-1) व क्रं-2) ही विमा कंपनी आहे तर विरुध्‍दपक्ष क्रं-3) तालुका कृषी अधिकारी असून ते महाराष्‍ट्र शासनाचे वतीने शेतक-याचा विमा काढतात व विमा दावा स्विकारुन व आवश्‍यक दस्‍तऐवजाची पुर्तता करुन घेऊन पुढे तो विमा दावा विमा कंपनीकडे दाखल करतात. सदर विमा योजने अंतर्गत तक्रारकर्तीचे पतीचा रुपये-2,00,000/- एवढया रकमेचा विमा काढण्‍यात आला असल्‍याने ती पत्‍नी या नात्‍याने कायदेशीर वारसदार म्‍हणून “लाभार्थी” आहे.
तक्रारकर्तीने पुढे असे नमुद केले की, तिचे पतीचा दिनांक-13/07/2016 रोजी गावातील तलावात पाय घसरल्‍याने पाण्‍यात बुडून मृत्‍यू झाला. तिचे पतीचा शेतकरी अपघात विमा योजने अंतर्गत विमा असल्‍याने तिने आवश्‍यक दस्‍तऐवजांसह विरुध्‍दपक्ष क्रं-3 तालुका कृषी अधिकारी यांचे कार्यालयात दिनांक-21/04/2017 रोजी विमा दावा प्रस्‍ताव दाखल केला आणि विरुध्‍दपक्षांचे मागणी नुसार वेळोवेळी दस्‍तऐवजांची पुर्तता केली. परंतु तिला विमा दावा प्रस्‍तावा संबधाने काहीही न कळविल्‍याने तक्रारकर्तीच्‍या वकीलांनी माहिती अधिकार कायद्याखली कृषी आयुक्‍त महाराष्‍ट्र यांना माहिती मागीतली असता विरुध्‍दपक्ष क्रं-1) विमा कंपनी तर्फे दिनांक 17/11/2017 रोजी च्‍या पत्राद्वारे “rejected due to other reason” हे कारण दाखवून विरुध्‍दपक्ष क्रं-1) विमा कंपनीने तिचा विमा दावा फेटाळून सेवेत त्रृटी केली आहे. ज्‍या उद्येश्‍याने शासनाने मृत शेतक-यांच्‍या पत्‍नी व मुलांसाठी ही योजना सुरु केली त्‍या उद्येश्‍यालाच विरुध्‍दपक्ष हे तडा देत आहेत म्‍हणून या तक्रारीव्‍दारे तिने विरुध्‍दपक्षांकडून विमा दाव्‍याची रक्‍कम रुपये-2,00,000/- विमा प्रस्‍ताव दाखल केल्‍याचा दिनांक-21/04/2017 पासून द.सा.द.शे.-18% दराने व्‍याजासह मागितली असून त्‍याला झालेल्‍या त्रासा बद्दल नुकसान भरपाई म्‍हणून रुपये-30,000/- तसेच तक्रारखर्च म्‍हणून रुपये-15,000/- मागितले आहेत.
03. विरुध्‍द पक्ष 1 यांना मंचाद्वारे पाठविण्‍यात आलेली नोटीस मिळूनही ते मंचासमक्ष हजर झाले नाही किंवा उत्‍तरही दाखल केले नसल्‍याने त्‍यांचेविरुध्‍द प्रकरण एकतर्फा चालविण्‍याचा आदेश पारीत करण्‍यात आला.
04. विरुध्‍दपक्ष क्रं-2) विमा कंपनी तर्फे मंचा समक्ष दाखल केलेल्‍या लेखी उत्‍तरात तक्रारकर्तीच्‍या पतीचा दिनांक-13/07/2016 रोजी गावातील तलावात पाय घसरुन पडल्‍याने पाण्‍यात बुडून मृत्‍यू झाल्‍याचे नाकबूल केले आहे. विरुध्‍द पक्षाने पुढे असे नमूद केले आहे की, मृतक हा पागलसारखा वागत असल्‍याने त्‍याने गावातील तलावात उडी घेऊन आत्‍महत्‍या केली. विरुध्‍द पक्षाने विशेष कथनात असे नमुद केले की, पोलीस दस्‍तऐवजाची पडताळणी केली असता पोलीस स्‍टेशन, भंडारा यांचे मर्ग रिपोर्ट क्रमांक 40/16 अनुसार घटनेच्‍या वेळी मृतक हा पागल सारखा वागत होता आणि त्‍याच्‍या ह्या पागलपणाबाबत उपचार देखील चालू होता आणि घटनेच्‍या दिवशी त्‍याने पागलपणाच्‍या आजाराला कंटाळून गावचे तलावात उडी मारुन आत्‍महत्‍या केली. पॉलिसीचे अटी व शर्ती प्रमाणे आत्‍महत्‍या प्रकरणात विमा दावा मंजूर करता येत नाही. विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीने विमा अटी व शर्तीचे आधीन राहून तक्रारकर्तीचा विमा दावा नामंजूर केला, यात त्‍यांनी तक्रारकर्तीला कोणतीही दोषपूर्ण सेवा दिली नसल्‍याचे नमुद करुन त्‍यांचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍याची विनंती विरुध्‍दपक्ष क्रं 2 विमा कंपनी तर्फे करण्‍यात आली.
05. विरुध्‍दपक्ष क्रं-3) तालुका कृषी अधिकारी, भंडारा, तालुका, जिल्‍हा भंडारा यांनी त्‍यांचे लेखी उत्‍तरात असे नमुद केले की, तक्रारकर्ती श्रीमती मंगला आनंदराव सपाटे हिचा पती श्री आनंदराव महादेव सपाटे यांचा पाण्‍यात बुडून दिनांक-13/06/2016 रोजी मृत्‍यू झाला. तक्रारकर्तीने तिचे पतीचा अपघाती मृत्‍यू बाबत शेतकरी अपघात विमा योजने अंतर्गत विमा दावा प्रस्‍ताव त्‍यांचे कार्यालयात दिनांक-25/04/2017 रोजी दाखल केल्‍या नंतर त्‍यांनी त्रृटी पुर्तता करुन सदर विमा दावा प्रस्‍ताव जिल्‍हा अधिक्षक, कृषी अधिकारी, भंडारा यांचे कार्यालयात दिनांक-27/04/2017 रोजी सादर केला. मा. जिल्‍हा अधिक्षक, कृषी अधिकारी कार्यालय भंडारा यांनी सदर प्रस्‍ताव विरुध्‍द पक्ष 1 विमा कंपनीचे कार्यालयात सादर केला असता विरुध्‍द पक्ष विमा कंपनीने सदरचा विमा दावा प्रस्‍ताव “rejected due to other reason” या शे-यासह नामंजूर केला. विमा दावा प्रस्‍तावातील त्रृटी संबधाने त्‍यांनी विना विलंब कार्यवाही केलेली असल्‍याने त्‍यांचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍याची विनंती केली.
06. तक्रारकर्तीने तक्रारीचे पृष्‍टयर्थ दस्‍तऐवज यादी पृष्‍ट क्रं- 11 नुसार एकूण-09 दस्‍तऐवजाच्‍या प्रती दाखल केल्‍या असून ज्‍यामध्‍ये शेतकरी अपघात योजना शासन निर्णय, कृषी आयुक्‍तालय यांचे कडून मागविलेली माहिती, विमा दावा प्रस्‍ताव, शेतीचे कागदपत्रे, तक्रारकर्तीच्‍या पतीचे मृत्‍यू बाबत पोलीस दस्‍तऐवज, शव विच्‍छेदन अहवाल, मृत्‍यूचे प्रमाणपत्र, मृतकाचा वयाचा दाखला अशा दस्‍तऐवजांच्‍या प्रतीचा समावेश आहे. पृष्‍ट क्रं- 68 वर तक्रारकर्तीचे शपथपत्र दाखल केले असून, पृष्‍ट क्रं- 71 नुसार तक्रारकर्तीने लेखी युक्‍तीवाद दाखल केला आहे.
07. विरुध्‍दपक्ष क्रं-2) विमा कंपनी तर्फे पृष्‍ठ क्रमांक वर लेखी उत्‍तर दाखल करण्‍यात आले. विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनी तर्फे भंडारा येथील वरिष्‍ठ शाखा प्रबंधकांनी पुरावा दाखल पान क्रं- 66 वर शपथपत्र दाखल केले असून पान क्रं- 73 वर लेखी युक्‍तीवाद दाखल केला आहे.
08. तक्रारकर्तीची तक्रार, शपथपत्र, विरुध्‍दपक्ष क्रं-2) विमा कंपनी तर्फे लेखी उत्‍तर व शपथपत्र तसेच तक्रारकर्तीने दाखल केलेल्‍या दस्‍तऐवजांचे मंचातर्फे अवलोकन करण्‍यात आले. तक्रारकर्ती तर्फे वकील श्री उदय क्षिरसागर आणि विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनी तर्फे वकील श्री.व्‍ही.एम.दलाल यांचा मौखीक युक्‍तीवाद ऐकण्‍यात आला, त्‍यावरुन मंचाचा निष्‍कर्ष पुढील प्रमाणे-
:: निष्‍कर्ष ::
09. तक्रारकर्तीचा पती शेतकरी होता, त्‍याचा शेतकरी अपघात विमा योजने मध्‍ये समावेश होता या बाबी उभय पक्षांमध्‍ये विवादास्‍पद नाहीत. विरुध्‍दपक्ष क्रं-2) विमा कंपनीने मंचासमक्ष दाखल केलेल्‍या लेखी उत्‍तरात व शपथपत्रात तक्रारकर्तीचे पतीचा दिनांक-13/07/2016 रोजी गावातील तलावात पाय घसरुन पडल्‍याने पाण्‍यात बुडून मृत्‍यू झाला ही बाब नामंजूर केली.
10. विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीचे लेखी उत्‍तर व शपथपत्रातील कथना नुसार विरुध्‍द पक्ष विमा कंपनीने सदरचा विमा दावा प्रस्‍ताव “rejected due to other reason” या शे-यासह नामंजूर केला होता. पोलीस दस्‍तऐवजाची पडताळणी केली असता पोलीस स्‍टेशन भंडारा यांचे मर्ग रिपोर्ट नुसार घटनेच्‍या वेळी मृतक हा पागल सारखा वागत होता, त्‍याच्‍यावर पागलपणाबाबत उपचार देखील चालू होता आणि घटनेच्‍या दिवशी पागलपणाच्‍या आजाराला कंटाळून त्‍याने गावचे तलावात उडी मारुन आत्‍महत्‍या केलेली आहे. त्‍यामुळे पॉलिसीचे अटी व शर्ती प्रमाणे आत्‍महत्‍या प्रकरणात विमा दावा मंजूर करता येत नाही. विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीने विमा अटी व शर्तीचे आधीन राहून तक्रारकर्त्‍याचा विमा दावा नामंजूर केल्‍याचे नमुद केले. पोलीस स्‍टेशन भंडारा, जिल्‍हा भंडारा याचे घटनास्‍थळ पंचनाम्‍यात मृतक आनंदराव महादेव सपाटे यांचा श्री.माधवराव वैरागडे (शेतमालक) मौजा मोहदूरा यांचे शेततलावातील पाण्‍यात बुडून मृत्‍यू झाल्‍याचे नमुद आहे. सामान्‍य रुग्‍णालय, भंडारा यांचे शवविच्‍छेदन अहवाला मध्‍ये मृतकाचे मृत्‍यूचे कारण “Signs of decomposition present opinion reserved for pending chemical analysis of preserved viscera” असे नमुद आहे.विमा कंपनीचे म्‍हणण्‍या नुसार पोलीस दस्‍तऐवजावरुन त्‍यांनी तिचा विमा दावा मृतकाने आत्‍महत्‍या केल्‍याचे कारणा वरुन नामंजूर केला.
11. या संदर्भात तक्रारकर्तीचे वकीलांनी पुढील मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयाचे निवाडयांवर आपली भिस्‍त ठेवली. मंचा तर्फे त्‍या निकालपत्रांचे काळजीपूर्वक अवलोकन करण्‍यात आलेत व त्‍यातील संक्षीप्‍त निरिक्षणे नोंदविण्‍यात आलीत, ती निरिक्षणे खालील प्रमाणे आहेत-
- IV (2011) CPJ 243 (NC)- “New India Assurance Co.Ltd.-Versus-M.S.Venkatesh Babu”
सदर प्रकरणात मा.राष्‍ट्रीय ग्राहक आयोगाने असे नमुद केले की, पोलीसानीं नोंदविलेला एफआयआर आणि जबाब हा पुराव्‍याचे कायद्दा नुसार भक्‍कम पुरावा आहे असे म्‍हणता येणार नसल्‍याने पोलीसांचे दस्‍तऐवजाचा विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीला फायदा घेता येणार नसल्‍याचे मत नोंदविले.
- IV (2014) CPJ-42 (NC) “ Bajaj Allianze General Insurance Co.- Versus- Jaywantbhai Nathanbhai Monpara.”
सदर प्रकरणांत मा. राष्‍ट्रीय आयोग, दिल्‍ली यांनी मृतक हा जरी वेडसरपणाने आजारी असेल तरीही त्‍याने विहिरीत उडी घेऊन आत्‍महत्‍या केली आहे याबाबत सबळ पुरावा नसतांना केवळ पागलपणामुळे विहिरीत उडी घेऊन आत्‍महत्‍या केली या समजाने सबळ पुराव्‍याशिवाय विमा दावा नाकारता येणार नाही असे मत नोंदविले आहे.
- III (2009) CPJ- 290 (MAH) “ The New India Insurance Co.-
Versus – Suchitra nandkumar Dhonde.”
या प्रकरणांत मा. राज्‍य आयोग, मुंबई यांनी मृतक हा वेडसर असल्‍याचे डॉक्‍टरांचे प्रमाणपत्रावरुन त्‍याबाबत कोणताही शपथपत्रावरील पुरावा नसतांना मृतकाने आत्‍महत्‍या केली असून अपघाती मृत्‍यु नसल्‍यामुळे अपवादात्‍मक clause अंतर्गत विमा कंपनीला विमा दावा नाकारता येत येत नाही असे मत नोंदविले आहे. घटनेच्‍या वेळी मृतक हा पागल होता व त्‍यामुळेच त्‍याने आत्‍महत्‍या केली हे सिध्‍द करणे विमा कंपनीची जबाबदारी आहे.
- Order of Hon’ble State Commission Maharashtra in First Appeal No.-A/11/843 “Shri Santosh Sankpal – Versus – Oriental Insurance Co” Order dated-04/07/2013
मा. राज्‍य आयोग, मुंबई यांनी साक्षदार व तक्रार करणा-या व्‍यक्तिने पोलीसांसमोर चौकशी दरम्‍यान केलेल्‍या विधानांना Evidentiary Value नसल्‍यामुळे केवळ त्‍या आधारे विमा दावा नाकारता येणार नाही असे मत नोंदविले आहे.
उपरोक्‍त नमूद न्‍यायनिवाडयातील वस्‍तुस्थिती आणि हातातील प्रकरणातील वस्‍तुस्थिती ही एकमेकांशी जुळत असून सदरचे न्‍यायनिवाडे हे हातातील प्रकरणात तंतोतंत लागू पडतात असे मंचाचे मत आहे.
या प्रकरणात असे नमुद केलेले आहे की, मृतक हा गावचे तलावात पाय घसरुन पाण्‍यात बुडून मृत्‍यु झाला, त्‍याचा अपघाती मृत्‍यू झाल्‍याचे दाखल पुराव्‍यांवरुन सिध्‍द होते. विरुध्‍द पक्ष विमा कंपनीचे कथनानुसार मृतकाने आत्‍महत्‍या केली होती या संबधी कोणताही पुरावा दाखल केलेला नाही, त्‍यामुळे मृतकाचा अपघात झालेला असल्‍याने त्‍याचे मृत्‍यू पश्‍चयात जनता शेतकरी अपघात विमा योजनेचे लाभ मिळण्‍यास मृतकाचे वारसदार पात्र असल्‍याचे मत नोंदविले. हातातील प्रकरणात सुध्‍दा मृतकाने आत्‍महत्‍या केल्‍याचे जे विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीचे म्‍हणणे आहे व त्‍या कारणास्‍तव त्‍यांनी तक्रारकर्तीचा विमा दावा नामंजूर केला, त्‍या संबधात त्‍यांनी कोणताही भरभक्‍कम पुरावा (Substantial & Cogent evidence) मंचासमक्ष दाखल केलेला नसल्‍याने केवळ पोलीस दस्‍तऐवजाचे आधारे मृतकाने आत्‍महत्‍या केल्‍याचा निष्‍कर्ष काढला, जो उपरोक्‍त मा.वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे निवाडयांवरुन चुकीचा असल्‍याचे दिसून येते. विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीने मृतकाने आत्‍महत्‍या केल्‍याचा जो निष्‍कर्ष काढला तो कोणत्‍याही प्रत्‍यक्षदर्शी पुराव्‍या शिवाय मान्‍य होण्‍याजोगा नाही. त्‍यामुळे विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीने त्‍यांचे जवळ कोणताही प्रत्‍यक्षदर्शी साक्षीपुरावा (Eye witness) नसताना मृतकाने आत्‍महत्‍या केली असा निष्‍कर्ष काढून विनाकारण तक्रारकर्तीचा विमा दावा नामंजूर केल्‍याने त्‍यांनी तक्रारकर्तीला दोषपूर्ण सेवा दिल्‍याची बाब सिध्‍द होते म्‍हणून तक्रारकर्तीची तक्रार मंजूर होण्‍यास पात्र आहे, असे मंचाचे मत आहे.
15. उपरोक्‍त नमुद वस्‍तुस्थितीचा विचार करता तक्रारकर्ती ही तिचे पतीचे अपघाती मृत्‍यू संबधात विमा दाव्‍याची रक्‍कम रुपये- 2,00,000/- तक्रार दाखल दिनांक-18/05/2018 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष्‍य अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याजासह विरुध्‍दपक्ष क्रं-(1) व क्रं-(2) विमा कंपनी कडून मिळण्‍यास पात्र आहे. त्‍याच प्रमाणे विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीचे दोषपूर्ण सेवेमुळे तक्रारकर्तीला झालेल्‍या मानसिक व शारिरीक त्रासा बद्दल नुकसान भरपाई म्‍हणून रुपये-10,000/-(अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) आणि तक्रारीचा खर्च म्‍हणून रुपये-5000/-(अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) ती विरुध्‍दपक्ष क्रं-(1) व क्रं-(2) विमा कंपनी कडून मिळण्‍यास पात्र आहे, असे मंचाचे मत आहे. विरुध्‍दपक्ष क्रं-(3) तालुका कृषी अधिकारी, भंडारा, तालुका, जिल्‍हा भंडारा यांनी त्‍यांचे कर्तव्‍य योग्‍य रितीने पार पाडल्‍याने त्‍यांचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
15. उपरोक्‍त नमुद सर्व वस्‍तुस्थितीचा विचार करुन मंच खालील प्रमाणे आदेश पारीत करीत आहे-
::आदेश::
(01) तक्रारकर्तीची तक्रार अंशतः मंजूर करण्‍यात येते.
(02) विरुध्‍दपक्ष क्रं-(1) व क्रं-(2) विमा कंपनीला आदेशित करण्‍यात येते की, त्‍यांनी तक्रारकर्तीला गोपीनाथ मुंडे शेतकरी अपघात विमा योजने अंतर्गत देय विमा रक्‍कम रुपये -2,00,000/-(अक्षरी रुपये दोन लक्ष फक्‍त) तक्रार दाखल दिनांक-18/05/2018 पासून ते रकमेच्‍या प्रत्‍यक्ष्‍य अदायगी पावेतो द.सा.द.शे.-9% दराने व्‍याजासह तक्रारकर्तीला द्यावी.
(03) विरुध्‍दपक्ष विमा कंपनीचे दोषपूर्ण सेवेमुळे तक्रारकर्तीला झालेल्‍या मानसिक व शारिरीक त्रासा बद्दल नुकसान भरपाई म्‍हणून रुपये-10,000/-(अक्षरी रुपये दहा हजार फक्‍त) आणि तक्रारीचा खर्च म्‍हणून रुपये-5000/-(अक्षरी रुपये पाच हजार फक्‍त) विरुध्‍दपक्ष क्रं-(1) व क्रं-(2) विमा कंपनीने तक्रारकर्तीला द्यावेत.
(04) विरुध्‍दपक्ष -(3) यांचे विरुध्‍दची तक्रार खारीज करण्‍यात येते.
(05) सदर आदेशाचे अनुपालन विरुध्‍दपक्ष क्रं-(1) व क्रं-(2) यांनी वैयक्तिक आणि संयुक्तिकरित्‍या निकालपत्राची प्रमाणित प्रत प्राप्‍त झाल्‍याचे दिनांका पासून 30 दिवसांचे आत करावे.
(06) निकालपत्राच्‍या प्रमाणित प्रती सर्व पक्षकारानां निःशुल्‍क उपलब्‍ध करुन देण्‍यात याव्‍यात.
(07) तक्रारकर्तीला “ब” व “क” फाईल्‍स परत करण्‍यात याव्‍यात.
